Kasla nagadiwara nga angot ti malut-luto a naimas a makan iti tiempo ti gawat a nagdegdeg ti saraaw dagiti boksit ti damag a sumangpet kanon ni Ka Marta! Isu ti kakaisuna a nangtawid ti nabayagen a nabaybay-an a daga iti pingir ti purok iti asideg ti waig. Kas kabayag ti saan a pannakataripato ti daga kadagiti nasapa a simmina a dadakkelna, ta nanumo ti klasena: panaraten ken marapila, kutatel ti mula a maitukit, nagtuboanen iti atap ken awan kaes-eskanna a ruruot; nagbalin pay a dumpsite dagiti dadduma a pumurok kadagiti didan pagan-ano nga alikamen ken no ania la ditan a basura, nabayagen nga awan ti espasio iti utek dagiti tao iti Barangay Napanawan ti anniniwanna.

Dandanin siguro tallopulo a tawen a saan a nagpakita manipud daydi papanawda a sangapamilia. Awam man la ti damag maipanggep kaniada no ania ti napagtengda. Kasta met dagiti pumurok, kasla awan met ti interesda a mangammo no ania ti napaspasamakda. Basta idi nakapanawdan, in-inut metten a napukaw iti lagipda, kasla pannakapukaw dagiti kimraang a ruot gapu  iti tikag iti kalgaw, no masaplakan manen iti langto dagiti kattubo no nakapngrugin nga isabuagna dagiti bayakabak iti bulan ti Junio.

Kadagiti tinedyer a kasla ti la importante kaniada ket ti kabaruanan a selpon ken agbirbirok iti baro a teksmeyt, kasla awan nangegda ta awan pulos pamalpalatpatanda no siasino ni Ka Marta. Ken ania koma no sumangpet? Di sumangpet.

Ngem kada Mang Kardo a saan pay a nakapagtindek ti init, sumagmamanon  dagiti botelia ti cuatro cantos a naitumbada iti abay ti tianggi ni Baket Tomasa, kasla dida mamati. Nagbalin ketdi a nayon ti pulotanda a darangidangan a carabao mango ken kinirog a pindang a pusit ti nabayagen a saan nga immammingaw a dati a kapurokanda. Kasla krosword pasel a dida maiyarikapan iti balikas tapno agsilpusilpo dagiti napalabas ket agbukel ti agdama a pasamak!

No koma no sumangpet ta ditoyna a palpasen dagiti maudi a kanitona, ta agngangabiten gapu iti maysa a kuriteng a gapuanan iti kinaawan ti makan ken agserbi wenno umayna ilako ti daga a natawidna, no adda la unayen agraraman a mayat a gumatang, wenno awanen ti mabalin pay a turongenda ta pinatalaw ti turay amin a barong-barong iti dayta a lugar a madamada a suksuksukan, wen, saan a nakaddidillaw.

Ngem sumangpet kano ta nauman idiay siudad ken nasadsadiwa ti angin-probinsia. Agpatakder kano pay iti balayna ken agsapsapul iti karpintero! Karpintero? Kayatna a sawen a saan a kalapaw! Ta saan a kasapulan iti karpintero no agbangon iti kalapaw.

No agpayso daytoy maintriga a damag nga adda isangpetna a sanikuana, kadagupan kadagiti nagpasiudad a kalugaranda, isu pay laeng ti agsubli nga immasenso!

Ni Cario, no mano a tawenna idiay Manila, idi agsubli, impagarupda nga adu ti nasapulanna a sanikua, ngem piman, malaksid kadaydi dua a paris a baro a pagan-anayna, awanen ti makuna!

Ni Liling nga anak da Lakay Kadio ken Baket Kida, nabayag a nagpakatulong, apaglabes laeng nga agpammuker ti susona idi agtalaw, idi nauma, ubing ti insangpetna, imbag koma no adda makuna nga asawana!

Dagiti agkabsat a Sario ken Iniong, awan ti saan a makaammo iti Barangay Napanawan a nasayaat kano ti sapulda, ta isuda ti  “manedier” ti night club a kukua ti baknang a kabagianda; kaslada kano rangtay a paglabasan dagiti babbai nga agkakapungga. Ngem idi natay daydi amoda , ania met ti insangpetda a babbaketda: agpada a mannabako, saggaysada laeng iti annak ngem kaslan nakapagmenopause ti langada. Adda pay kirkirat daydi maysa! Bisayada kano. Naminsan, nagpakadada a mapan bumisita idiay lugarda, saandan a nagsubli, agpapan ita!

“Amangan no nangabak iti loteria!” Intangad ni Mang Kardo ti linaon ti basona sana binugaw dagiti ngilaw a makipulpulotan. Nangisakmol iti nagalip a mangga. Saan a nagrupanget a nanglidok iti marka demonio ngem uray la a rimmuar dagiti kuretret ti rupana a nangngalngal.

“Ditay’ ammo pari, amangan ket no nagsinada kadaydi bolastog a lakayna ket nagJapayuki. Adda met ngarud pormana no makawwesan. Ammoyo laeng no nakasarak iti baknang a Hapon!”

“Sabagay, no porma laeng, uray damagenyo kadagiti kataebna, isu kano ti kapintasan idi panawenda.”

“Wen nga agpayso, nia! Amangan no kamag-anak ni Yamashita diay Hapon ket adda natawidna a mapa!Nagawidda ket nakalida dagiti “hidden treasures”!”

“Nabuyatay’ koman iti TV. Ken adda ket koman nabagida no nakasarakda iti golden buda? Umuna pay la dagiti kongresman ken senador nga agbibingay. Agpaudi kad’ dagita?”

“Ammom laeng pari no saanda a nadamag.”

“Ania kay’ ketdin ya…dagitanto pay adda idiay Senado ti kunayo, nalalaing pay ti panagangotda ngem bingraw. Nakapuotkay’ kadin ti takki a saan a biningraw?”

“Takki a saan a biningraw? Adda!”

“Pangalaam?”

“Takki dagiti taga Malacanang!”

Gimluong ti paggaak!

Talloda laeng itay a nangbusat iti umuna a botelia ngem ita ket limadan. Sabali laeng dagiti ummong iti bangir ti sirok ti mangga nga agpekpekkel ken mangamlo-amloy kadagiti baudda. Pasarayda paggiinnayaten ken pagsikkasikkaden iti daga.

Iti grupo da Mang Kardo, uray awan ti madadaan nga isaang kabigatanna, adda latta mairemedioda nga igatang iti “stainless” a binotelia. Ken uray no nakamagmaga dagiti tayab iti kusinada, awan man la ti pangiduron iti inapuy no dadduma, no marugian a maluktan ti umuna a botelia a pagsasanguanda, madamdama adda metten rummuar a pulotanenda. Maymayat kano ngamin ti ayus ti arak iti karabukob, no adda idurduronna.

Daytoy nga aktibidad ti makuna a gagangay a senario ditoy abay ti tianggi ni Baket Tomasa. Inumen a makaulaw ken sigarilio ti kapigsaan a lakona. Agsuyaab ti naladawen a bigat ken agtigerger ti ima ti aldaw no awan ti agayus nga agat-chico.

Isu nga ti edad ti kaaduan kaniada nga apagkalay-atna laeng iti kuarenta, kaing-ingasda tay mangpanpanunot koman iti panagretirona, no nagtrabaho iti dakkel ken narang-ay a kompania. Nasiken ketdi dagiti takderda a tinubay dagiti arado ken panagbukkual iti talon. Kasla saanen a ngumisit pay dagiti kudilda a linuto ti darang ti init ken lallalo a pinalitem iti anag ti Ginebra.

Iti Barangay Napanawan kasla naipatpatang la unay ti nagan ti barangayda. Kadagupan kadagiti lugar iti dayaen ti ili a Nagsinnaitan, isu ti makuna a kasla napanawan. Kanayon a kulelat  no progreso ti pagsasaritaan. Ngamin dagiti pumurok, saanda a pulos maidisso daydi daan a kaugalian. No adda dagiti ipatulod ti gobierno a teknisian a manglektiur iti kabaruanan a wagas iti panagmula wenno tay kunada a “masaganang pamumuhay”, dumngegda met kampay idi ngem iti un-unegda kunkunada: patpatiem daytoy, adu la unay!

Kaaduan kadagiti tao, tay pagsasao: saan kita, saan pati!

Ngem no adda met nakitada a simmayaat ti panagbiagna gapu iti kinasidap, sangkaibagada: talekna pay, naggasaten! Talaga a gasatna ti umasenso, naipalad ti nasayaat a gasat kaniana.

Kasta met no adda nadamagda a padada a mannalon iti kabangibang a barangay a napintas ti apitna, ta napasnek a nagtungpal kadagiti baro nga alagaden iti kabaruanan a panagmula, ibagada a napatanganna.

Basta punsion, dayta ti makunada a grasia. No adda linab-linab ti digo wenno nataba, isu ti ammoda a nasustansia a masida. Sagpaminsan a mangmangegda met ti kunkunada a kolesterol ngem ti ammoda, parte laeng ti pakpakatawa ni Dolphy.

Uray ti panagadal, kaniada saan nga isu ti prayoridad. Adu dagiti saan a nakaleppas iti haiskul ta napatpateg ti winnalayan. Ti panagkolehio, nasayaat met no mayat ti ubing ken no adda gastosenna. Ngem no mabalin, mangged laengen, kuartanto met laeng ti sapsapulenna.

Iti biang ni Mang Kardo, saan a pinalidem ti Ginebra ti lagipna, no lagipenna ni Ka Marta. Nabayagen a panawen daydi ken adun ti naiwakasna a marka demonio ngem kasla latta demonio a mamagkintayeg iti isipna.

Addada iti maikatlo a tukad ti Bacud Elementary School idi. Madama ti talon ket basta lattan simmangpet ni Ka Marta, kaduana ti Panggalog ken dua nga annakda. Nabayagen nga aggigian idiay Manila ket dina ammo no kasano a nakapan sadiay. Kataebna daydi anakda a lalaki nga in-inauna. Basta, idi makapuot, kaklasenan ni Onyok!

Idi damo, idolona ni Onyok. Agasem, Manilenio! Naisupsupadi ti kudilna kaniada nga ubbing ta napudaw. Immala kadagiti dadakkelna, aglalo iti amana a natayag ken pamistisuen ti langana. Dirediretso nga agsao iti Tagalog, suna laeng ta saan a makailocano ngem saan unay a nagbayag, madamdama agil-ilocanon!

Saan a nagpaut nga inambinganna ni Onyok. Dagiti tarnaw dagiti dadakkel a matana a no labsam ti agsarita, isu laeng ti naglaon iti naingpis a rupana, in-inut a nagpukaw. Kasla adda ilemlemmengna a liday a saanna a kabaelan nga iruar. Ken madlaw a latta a nagpukaw dagiti dati a ganaygayna.

Naminsan a bigat, sakbay a mangrugi ti klase, kasla nakutoran nga agkukurrot a piek ni Onyok iti maysa kadagiti pagtutugawan iti sirok ti akasia iti maysa a suli ti inaladan ti eskuela. Nakaturong dagiti matana kadagiti agtataray nga ubbing iti bassit a plasa ngem kasla adayo ti panunotna. Inasitgan ni Mang Kardo. Inawisna a makiay-ayam. Nagwingiwing. Saan kano met a masakit!

Kasla naakaran ni Mang Kardo iti ania man a mamayo ni Onyok. Imbes a makiay-ayam, nagtugaw ketdi iti abayna. Idi agbayag, imbaga met laeng ni Onyok: saanda kano a nammigat ta awan ti apuyen ni nanangna!
Kalpasan maysa a lawas, nangrugin nga absent ni Onyok. Masakit kano.

Dinan malagip no mano nga aldaw kalpasanna, natay kanon ni Onyok!

Kalpasan ti klase, nagtarusda iti balayda Onyok, kaduana ti dua a kaklasena a lallaki. Kasla saanna a mapilit ti riknana a talaga a natayen, su a kayatna a paneknekan. Iti panunotna: ipatay ngata ti bisin wenno nabuttawan ti bitukana ta awanen ti gilingenna? Kasta ngamin ti mangmangegna a pagsasaritaanda no kua, marunot kano ti lasag ti bituka, no awan ti madadaan a gilingenna.

Nadanonda dagiti lallakay a mangsangsangal iti tinablonda a kayo a para iti lungon. Kasla awan ti nakakita iti sasangpetda. Makumikumda a mangsirig-sirig ken mangyamba-amba ti panagsasaip dagiti naputedputed a tabla.

Simmiripda iti uneg ti bassit a kalapaw. Nakamassayag ni Onyok iti datar! Naarpawan iti nadulpet nga ules ti kagudua ti bagina. Nakadalukappit ni nanangna a Marta iti abayna, kasla kayatna koma pay ti agsangit ngem awan ngatan ti tumrem a luana. Pasarayna isiplad ti iggemna a diken iti batog ti bangkay tapno bugawenna dagiti agdisso a ngilaw.

Idi pay laeng a nakakita ni Mang Kardo iti simumulagat a natay! Adun dagiti nakitkitana a natay a kaarrubada ngem nakakidemda. Ken saan aya a ti natay ket nakakidem ta nagsat ngaruden ti angesna! Ngem apay ni Onyok ta nakamulagat?

Natarusanna met laeng idi agbayag ti kunkunada: “habang buhay ka pa, kainin mo na ang gusto mo para hindi ka mamatay na nakadilat ang mata!”

Inyakarda ti pagsasanguanda a lamisaan iti malinongan iti mangga ta naamitan idan ti bumarbara nga init. Adda nangpidut iti puted a tabla ket intingalna met laeng iti sirok ti maysa a saka ti lamisaan tapno saan nga agluggaluggad.

Bumarbara met ti anag ti Ginebra! Maymaysan ti ummong ta timmiponen dagitay agpekpekkel iti manok. Kasla kolor ti agkamata dagiti matadan. Kada maawangan a botelia, adda latta kallukat a maisukat. Aglalaaok met latta ti mapanpanunotda a sungbat ti mangpaspasel kaniada.

“Baka nangabak iti  “big time” a sugal ni Panggalog.”

“Pangalaam koma ti bigtaym kadagiti kanto-kanto a sugal idiay Manila pari. Mangabakka man, baria-baria laeng. Ti la makastrek kadagitay sugalan a bigtaym, dagitay met la bigtaym. Kas koma no alipureska ni gobernador, kabigka ni komisioner wenno ni gobernador mismo. Dagitay la espoting ti makastrek sadiay!”

“Kunakto pay, nagJapayuki!”

“Dakay’ met, saan pay nga uso ti diadiapayuki idi, sinno met ti agJapan a nasurok a kuarentay singkonan?”

“Amangan ket no nagpa Vicky Belo!”

“Uy, artista la ti mapmapan agpadpadoktor Belo ken dida kad met makita diay birt sertipikitna.”

“Naglaka a pabaliwan no kayat, no saan di gumatangka, nagadu kano ti magatang kadagiti lansangan idiay Manila!”

Apagisu a dimteng ni Manang Iska, sagatan ti damag iti Barangay Napanawan. Adda gatangenna iti tianggi.

Maluklukbaan ken agsalsalagasag ti saanen a mailasin a dati a kolor ti dasterna. Ubbana ti saan pay a napusot a tagibina ken ip-ipusen dagiti matukadtukad nga agadi. Pasarayna tippayen ti ima ti ubbana a mangitakaw-takaw ti panangkautna iti yudyud a susona. Iti purokda, awan ti damag a makalusot iti lapayagna.

“Ka Iska, nia nay ti “huling balita”? Tonano kan’ a sumangpet ni Ka Marta?”

“Umayda kan’ no bigat ditoy! Agtarusda ken ni kapitlona nga Ansiang. Idi kano pay la gayam napan a lawas nga addadat’ Batac! Diayda a nagtarus!”

“Batac! Apay a nagtarusda idiay ket awan met kabagianna  a taga Batac?”

Nakarkaro man ketdin ti siddaawda. Kasla pay nakissayan ti kugtar ti Ginebra iti nangegda.

“Balo kano gayamen!” intuloy ni Ka Iska. “Duduada kanon nga agbibiag ken ti balasangna, no malagipyo daydi anakna a babai nga adi daydi natay.”

“Agpayso kano nga umay agbangon iti balayna?”

“Kasta man ti kunada. Inton bigat, kaduadanto sa pay ketdin ti maestro karpintero, tapno makitana ti lugar a pagipatakderanda.”

“Ammokon no kasano a nagkakuarta!” inkatek ni Mang Kardo a kaslan kalabbasit ti sabong ti arbor ti rupana.

“Panagkunak inlako daydi lakayna ti “kidney” na! Uso ket kano dayta idiay Manila. Adu  dagiti aggatang a taga abroad. Dakkel kano ti bayadna, siempre doliar pay. Tayms pipti kunam man!”

“Wenno taga Yuropa kunam ketdi pari, dakdakkel man sukatnan!”

“Wen siguro nia…sa malaksid ti bayad ti kidney, amangan ket no adda pay naawatda a sabali a “pabuya”.

Baknang dagita, galante no tumira.”

“Ngem natay met pari, kitaenyo ket balo kanon!”

“Su ngarud nga idi natay, nanayonan man ti kuartanan. Ammoyo lang no inlako ni Ka Marta daydi bangkay ni Panggalog a partien dagiti agad-adal iti medisina.”

“Hal-at, talekna pay!”

“Suerti ni Ka Marta, malas ni Panggalog kunam pari.”

“Ta man ti kunak, uray sangatarayan sangaapuyan, basta addatay’ pay la a manglidok-lidok, awan danag kunayo man pari.”

Naituloy ti panagrikus ti baso. Saan latta a kinullaapan ti anag ti in-inumenda dagiti nakullaapan nga utekda a mangpanpanunot ti sungbat ti nagbalin a burburtia kaniada.

II
Nagtalinaed a puris iti kaunggan ni Ka Marta ti lagip dagiti maudi a pasamak iti biagda a sangapamilia iti Barangay Napanawan. Nabayagen daydi a langeb ngem saan a pulos napunaw ti lidem dagidi a kanito. Agpapan kadagitoy adda latta nga agbibitin daydi a panes iti lagipna.

Nasapa a naulila. Agtawen laeng iti sangapulo ket tallo idi naaksidenta iti pampasahero a dyip a nagluganan dagiti dadakkelna idi napanda naglako iti burias idiay Vigan. Innala ti ikitna ngem idi malpas iti haiskul, sinublat ti maysa nga ikitna nga aggigian idiay Manila ta saannan a kabaelan a pagtuloyen ta adu met ti annakna.

Nagbalin a katulonganda iti balay. Iti rabii, simrek a nagbasa, isu ti nakaam-ammuanna ken ni Iking nga asawana.

Ti dakesna, naawanan iti trabaho daydi asawa ti ikitna ket saandan a kabaelan a tulongan iti panagbasana. Kapilitan a nagsardeng. Agingga a nagalla-allada ta mapagtaltalawda kadagiti masapulanda a pagiananda. Adda man masarakan daydi ulitegna a trabaho, saan a permanente.

Idi nakalpas ni Iking, nakasapul iti trabaho. Nagasawada. Nupay saan a nasaliwanwan a panagbiag, naitulod met ti sapul ni lakayna ti panagdakkel dagiti dua nga annakda agingga idi maysa kadagiti pinullo a nagserra a kompania ti pagserserkanna. Krisis kano ti ekonomia. Adu a trabaho ti inaplayanna ngem puro a “no vacancy” ti sungbat ken naipasabat kaniana.

Dimmakkel ni Iking iti siudad ngem isu ti nagpilit idi dandanin maibus ti separation pay a naawatna idi awan latta ti masarakanna a trabaho.

“No adda probinsiak, idiayka koma nga awisen,” kinunana. “Tangay kunam nga adda natawidmo a daga idiay lugaryo a mabalin a pagpatakderanta iti kalapaw, idiay tay laengen. Uray kaskasano saantay a gatangen ti nateng, no adda la ketdi pagmulaan. Nasalsalun-at pay siguro a pagindegan dagiti ubbing. Maruamdanto ken masursurokto met ngata ti agtrabaho iti talon.”

Ngem no dadduma agkibaltang latta dagiti kalkulasion iti biag. Dagiti ad-adda a namnamaem a mapasamak, lallalo nga umadayo ti pannakapasamakda!

Agpayso nga abunaw dagiti nateng ngem kasapulan met ti bagas nga apuyen ken saan gayam a kaskasano ken asi-asi ti mangiruam iti panagtrabaho iti talon, aglalo no awan a pulos ti padasmo.

Ken no padasem a tingitingen a pagkir-ingen dagiti bimmato a kadaanan a pammati dagiti baro a kapinnulapolmo, babaen kadagiti naadalmo iti libro, no dadduma, sika ti agbalin a nakakatkatawa, ibagada pay a bolastogka!

Agingga a dimteng ti tiempo nga awan a pulos nabati a tinukel a bagas iti pagbagasanda. Saan a naminpinsan a nagbalin a pammigat ti pangaldaw.

Isu met a madayagnos iti leukemia daydi Onyok nga anakda! Nagraragat a problema. Kasla dakkel nga aluyo nga awan a pulos ti panglangoyan ti dimteng iti biagda.

Nagsublida iti siudad a sangkapirgis laengen a nangisit a lupot ti nagbalin a pakalaglagipanda kadaydi Onyok.

Kunam la no nangwada ti langit ti lubongda idi makastrek manen ni Iking iti trabaho.

Nangawat met ni Ka Marta iti labaanna. Maysa kadagiti ilablabaanna ni Mr. Pascua, maysa a propesor iti nalatak a kolehio publiko.

Lumakayen ngem baro pay.

Naannayas koman ti taray ti biagda ngem kasla la ketdin umip-ipus latta ti mangirurumen a gasat! Maysa a rabii, nagovertime ni Iking, nahold- up idi agawid. Imbag koma no kuarta laeng ti innalada, inuyosda pay ti biagna!

Daydin ti kasla panagtangngep ti lubong ni Ka Marta. Nalagipna pay ketdin a damagen iti Namarsua no ania ti basolna ta apay a naikari la unayen nga agsagrap kadagiti agsasaruno a didigra. Agtawen laeng iti sangapulo ket innem ni Irma a balasangna. Kasano pay ti biagda? Dagiti arapaapda nga agassawa; ti plano ti anakda nga agtuloy nga agbasa iti kolehio, numuna ta natadem pay met ngarud ti utekna!

Naammuan ti ilablabaanna a propesor ti napasamak. Binalakadanna ida no ania ti aramidenda tapno padasen ni Irma ti ageksamen para iti scholarship. Timmulong pay a nagisubmite kadagiti papeles a kasapulan.

Napasingkedan ti kinasaririt ti anakna, naawat nga eskolar ti gobierno.

Nupay saanen a kas iti dati ti taray ti biagda kalpasan a napukawda ni Iking, intultuloy latta ni Ka Marta ti naglablaba. Adu a rigat ngem napagsisilpo ketdi ti nateggedanna ti angesda nga agina agingga a nakalpas ni Irma iti kursona. Ket idi nageksamen iti board maysa kadagiti nakagun-od iti kangatuan!

III

Kalamlamuyotan ti apros ti apagtangkayag nga init iti tuktok ti Bantay Kadanglaan kabigatanna idi sumungad ti Toyota Tamaraw a nagluganan da Ka Marta ken Irma ken dua a lallaki.Kaiwakwakdar dagiti tao dagiti pastorda a nuang, baka ken kalding. Naulimek pay laeng dagiti kammurmurayna bilang a darada ngem kunam la no nabugtakda nga anay, no kasdiay a maburak ti bunton a balayda,  idi napasungadanda a da gayam Ka Marta ti nakalugan.

Agpayso a no ar-arigen, ad-adu dagiti napait a pasamak iti biagna iti daytoy a disso ngem ken ni Ka Marta,  sabali latta ti lugar a nagtaudan ken pannakakita manen iti disso a nakayanakanna. Nadlawna a kasla nakatakatan dagiti saem a naipenpen iti barukongna.

Pinalabsanna a minira dagiti nalabsanda a tao a naiturong ti panagkitada kaniada a sangsangpet. Manmano ti mailasinna.

Sabagay kasta met isuna, dakkel ti nagbaliwan ti langana kalpasan ti dandanin agtallopulo a tawen. Saanen a kas paragsitna nga agipasiar kadagiti angkatna a tagilako idiay poblasion. Saanen a kas ti andurna idi a mangsirok ti kuminnit a darang ti init a  mangyunor iti susuonna a labba a napno iti nadumaduma a tagilako ken sabali pay ti bitbitna a bay-on. Nupay adda pay laeng dagiti tugot ti saan a kadawyan a kinapintas iti rupana, iti tawenna a singkuenta y otso, nakapagtalinaeden dagiti dadduma a sustansia a saan a kasapulan ti bagina iti sirok ti timidna ken iti pus-ong ken padingpadingna. No saanna a tinaen ti buokna, dandanin ingudua dagiti puraw. Madlaw ketdi a saan a naluto iti kainaran ti kudilna, abusman pay ket ta dati a nabusnag isuna. Bagayna la unay ti suotna a khaki a shorts ken sabongsabongan iti kolor derosas a polona.

Dupudop dagiti tao iti marailet a paraangan da Ka Ansiang. Adda dagiti talaga a mailiw manen a makakita iti sangsangpet; usioso dagiti dadduma ken kayatda a makita no siasino a talaga ni Ka Marta a pagsasaritaanda. Ngem kada Mang Kardo, tapno mapaneknekanda ti saan a nakappapati a simmayaaten ti biagna.

Adu a kinnablaaw. Nupay kasla laeng mapukpukawen a tagainep ken ni Irma ti nagan ni Ka Ansiang ken dagiti dadduma a kabagianda, awan ketdi ti alumiimna a naki-inniliw. Ken nadlawda a dagiti tignayna, kasla saan a dimmakkel iti siudad! Saan a kas kadagiti dadduma a saan a naruam iti talon, madlaw ti mikki dagiti baddekda a mangiparipirip a saanda a taga away. Ngem apay ta ti anak ni Ka Marta ket kasla tignay ti adda padasna iti talon?

No kitkitaem saanmo a mapagkamalian nga aggamgamulo iti daga. Ta malaksid ti tinawidna a langa ni nanangna ken takder daydi natayag ken mestiso nga amana, madlaw latta kadagiti ling-i ken takderna nga adda ik-ikutanna a naisangsangayan a talugading a saan a para kadagiti trabaho iti away.

Kadawyan ti panagkawwesna, kolor gatas a bermuda shorts ken maris daga a GAP t-shirt, apagdillaw ti polbos iti rupana, awan ti lipstik ken saan a nakoloran dagiti kukona. Paset ti napisang a karton ti us-usarenna a pasarayna ipal-id iti bagina.

Nagpaala iti merienda dagiti agina. Saanda pay a nalpas a nangan idi untonanda latta no talaga nga agkakarrubadanto manen.

“Wen ket sapay koma ta pakikitkitayo sagpaminsan ni nanang ta amangan no iti laeng Sabado ken Domingoakto a makaawid,” ni Irma ti simmungbat a nakatugaw iti abay ti inana.

“Agupaak laengen iti kuarto idiay Batac tapno asidegak kenka, kunak ngarud ngem madi met,” intaliaw ti ina ken ni Irma sana imparabaw ti imana iti luppo daytoy. “Su a no ditoyak met la nga agyan, agpatakderta ngarud iti pagtaraknan iti manok ken baboy tapno saanak a masikuran, ta uray ket adda met alaenmi a para pakan.”
“Payya Ka Marta, saankayto nga agkabbalay ken ni Irma?” adda nagdamag.

“Saan ta adda ited ti gobierno a paggiananna. Diak gayam naibaga kadakayo a dati nga idiay Los Banos ti trabahona ngem innalada dita MMSU a nangsukat iti maysa a dekano a nagretiro. Su nga ipilitna latta nga ipatakderannak iti balay ditoy.

“Uray sula ti maipaayko a nam-ay kaniana kunak man ngem kayatna met ti agtaraken iti manok ken baboy,” intuloy ni Irma. “Ammoyo la koma no kasano ti rigat ni nanang idi ageskuelaak pay, aglalo idi kapatpatay daydi tatang. Adu nga anus.”

“Naipatpatang met la unay ta ton umay a tawen, sumaruno kano met a mayalis ditoy Ilocos tay nobiona nga engineer nga sunto kan ti panagsimpada,” insengngat ti ina.

“Ni nanang met di pay napasamak, inun-unnaanyon,” inyisem ti balasang. “Amangan no maatalan.”

“Adda kaniana no kayatna ti maawanan, kasla diak ammo ti rigat a nagpasaranna,” inkatawa ti baket. Pati dagiti tao napaisem ken saanda a maisina ti panagkitada kadagiti agina. Makaay-ayo ngamin ti naisangsangayan a kinasinged ti maysa nga ina ken anak nga ipakpakitada.

Saan a nagbayag, nagin-inayad a nagtalaw ti grupo da Mang Kardo. Awan sintimek kaniada. Kasla adda naimatanganda a nangriing iti nabayagen a matmaturog a nakemda.

“Sabali la gayam no nakapagadak to tao kakadua, kitaenyo, sinno ti makaibaga a lumung-aw ni Ka Marta?” kinuna ni Mang Kardo.

“Agpayso ta kunam pari. Ti adal tawingennaka iti rigat a nakaikursongam!”

“Dakkel a payak a mabalin nga isu ti mangiyampayag kenka iti narabraber a karuotan, kunam ketdi a pari,” innayon ti maysa.

“Rebbengna laeng, no mabalin idurontay met dagiti annaktayo nga agadal, uray ket saan pay met a naladaw, ammotay’ laeng no addanto met gasatda a kas ken ni Irma ni Ka Marta,” kinuna manen ni Mang Kardo.

“Ken no saanda man a maragpat ti kas iti anak ni Ka Marta pari, no makaadalda, saandanto a kas kadatao a lumumlumlom lattan ditoy Napanawan!” ****

.

Orihinal a muniskrito ti naipablaak iti Bannawag 2006. Maikatlo kadagiti napadayawaan a sarita iti Iluko, KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

For more stories by the author, check out his blog: http://ligay.wordpress.com

NAGWARAS iti intero a Nagsimbaanan ti panangyuli dagiti agkompadre a Kardo ken Enteng iti kaso maipanggep iti sangapuon a mangga. Kas inlatak ti agsumbangir, nagtubo ti mangga iti beddeng ti solarda.

Awan ti di makaam-ammo kadagiti agkompadre a Kardo ken Enteng. Nasingedda iti tunggal maysa. Nakaap-apal ti tunosda. Uray dagiti babbaketda, pagwadan ti panaglangenda.

Awan idi ti nangikankano iti mangga. Dimmakkel nga awan ti nangtaraken. Awan man la ti nakapanunot a nangalad idi imurotan dagiti bulos a kalding. Sa la madlaw dagiti agkaarruba idi magulgolan iti sabong. Nangrugi dita ti ikakayakay ni Kardo ken ti pamiliana.

Agruaren dagiti agraraay a busel. Mapataliaw amin a lumabas. Agbitinen dagiti nalukmeg a bunga idi agsubang dagiti agkompadre. Nakainum ni Kardo a nangdanon iti kompadrena nga agbambamban iti arubayan.

“’Nia metten! Binugtakmo kan ‘diay anakko itay mangpalsiit iti kanenna ‘ta mangga!” Nakarit ti timek ni Kardo.

“Kua, pari. ‘Sam met ket. Imbagak la a madadael ta mairaman dagiti babassit. Pinagurayko itay ta lepleppasek ‘ta sarukang ngem nagtaray met a nagawiden,” Natalinaay ti sungbat ni Enteng.

“Ahoooo! Kunam ketdi nga iparitmo. Ngem daytoy ti maibagak kenka, sakupmi ti nagtubuan ‘ta mangga!” Uray la nagsapri ti ngiwat ni Kardo a nangwitwit iti komparina.

Naklaat ni Enteng. Nagsayaat ti tungtonganda a dulon ti nagtubuan ti mangga.. Daytanto ti pagilasinan dagiti annakta no bilang umun-unata, kunkuna idi ni Kardo. Ba’amon ta alad, isu pay a sawir ti panagiinnallatiwtayo, kinunana pay idi.

“Nalipatam san daydi saritaanta a dulon dayta a mangga, kompadre,” impalagip ni Enteng.

“Ania a dulon? Agraraman! Kuami dayta a mangga, maawatam?” imbugtak ni Kardo.

Madi ti nagdenggan ni Enteng. Timmakder.

“Sika pay la ti nakaitured nga agsao iti kasta kaniak. Ibabawim ti sinaom no dimo kayat a buarakek ‘ta rupam!” immunget ti langa ni Enteng.

Agkabakbakedda ngem adda ammo ni Enteng iti awat-awat.

“Sige, padasem, a, ta kitaenta ti laingmo!” impaskad ni Kardo.

Nagposision ni Enteng. Nagkumpas ti takiag ken sakana a nangsalikawkaw ken ni Kardo. Nagabante. Iti panagriawna, naulantak ni Kardo iti katapokan. No di immarayat ti kapitan ti bario, amangan no adda nauloyan kadakuada.

“Idarumko, Apo Kapitan, uray sadino ti danonanmi,” impangta ni Kardo.

“Agpanunotka, Kardo. Awan rasonmo. Iti solar ti komparim ti nagrangetanyo. Rinautmo. Sika pay ket ti idarumna, a, no kua…” imbalakad ti kapitan.

“Apay ket ngamin a tinutopam. Ammom la nga’d a nakainomen…” binabalaw ni Lagring ni Enteng bayat ti panangagasna iti nakudiasan a bakrang ni lakayna.

“Aglablabesen,” kinuna ni Enteng.

“Uray pay. Komparim pay laeng.”

“Awan ti komparik a dina ammo a raemen ti karbengan ti kaduana,” kinuna ni Enteng. “Ken tandaanam daytoy, Baket. Manipud ita, diak kayat nga umallatiwka pay dita kuada.”

Nabagbagaan ti kapitan ni Kardo ngem pinatuloyna ti gandatna a mangtagikua iti sangapuon a mangga. Nakaay-ayaten ti panagbitin dagiti dandani matangkenan a bunga. Inyamangna iti husgado. Patienna a sakupna ti nagtubuan ti kayo.

Di koma palubosan ni Lagring ti lakayna idi madanon ti umuna a bista.

“Bay-amon. Makapangantay’ met uray awan dayta a mangga,” kinunana. “Amangan no ania ti mapanunot ni kompadre nga aramiden.”

“Saanak nga interesado a kas kenkuana. Manggana laeng no matakuatan a sakupna ti nagtubuanna. Ngem palubosannnak , Baket, ta dinanto kuna a takrotak.”

ITI husgado, di agpakasao ni Kardo. Insalaysayna a manipud iti lolona iti tumeng, impabigbigda kan’a kukuana ti nagtubuan ti kayo.

“Apay ngarud nga ita la a bigbigem dayta a kayo ket adda iti sakupmo?” inamad ti ukom idi mangngegna ti palawag ni Enteng.

Di nakatagari ni Kardo.

“Adda kadi pay mainayonyo, Apo Buccat?” dinamag ti ukom ken ni Enteng.

“Awanen, Apo, no di la ti nakunak a nagtulaganmi a dulon dayta a mangga. Ngem idi agbungan, ipapilit metten ni Kompadre a kukuana,” insungbat ni Enteng.

“Ne, ta pagtatakkonennak ket ti laglagen. Talaga a kukuami ti mangga!” indap-as ni Kardo.

“Agtalnaka, Apo Badua. Saan nga ipalubos daytoy a pangukoman ti debate, wenno pinnudot.” Impukpok ti ukom ti masona.

Impanamnama ti pangukoman a mayetnag ti desision iti mabiit.

Bayat ti pannakaamiris ti kaso, awan ti makaitured a mangsagid iti uray maysa a bunga ta dayta ti bilin ti pangukoman. Nagaramid ni Kardo iti ikubna iti sirok ti mangga a pagbantayanna. Siiinama a kustonto nga agpuros no maipaulog ti desision ti korte. Di mauma a mangtangtangad kadagiti narnuoyan a sanga. Balitok ti kayarigan ti sangabukel. Maysan a kinabaknang, kunkunana.

Kabayatanna, pinaglan ni Enteng dagiti annakna nga umarubayan iti puon ti mangga. Uray ni Colas nga anak iti buniag ni Kardo.

Ngem no awan dagiti agkompadre, masansan nga aginnallatiw dagiti agkomadre. Uray dagiti annakda, mayat latta ti ay-ayamda.

“No siak la ti mapaturay, mari, papukanko laengen dayta a mangga. Di ket isut’ pakadadaelan ti tunostayo,” impeksa ni Sianing nga asawa ni Kardo.

“Uray siak ngarud, mari. Sangkaibagak ken ni kompadrem a bay-anna laengen tapno di kumaro ti di panagkikinnaawatan. Ngem dina kan’ isuko ti karbenganna,” kinuna met ni Lagring.

Lumdagen dagiti bunga ngem awan pay banag ti kaso dagiti agkompadre. Nagpa-Manila kan’ ti ukom. Ituloydanto kan’ no agsubli.

Nagbalaw ni Kardo idi rugian dagiti kurarapnit a tinnagen dagiti naluom a bunga. Maigabsuon dagiti kitkit a mabigatan iti sirok ti mangga.

“Kitaenta man ngarud ita no asino ti mairanud,” kunkuna ni Enteng.

Sumipnget, agyap-apon ni Lagring iti manok idi agapo ni Kardo. Kaduana ni Sianing.

“Ne, kompadre, komadre, ita man pay!” nasdaaw ni Lagring.

“Kua, mari…” nagsig-am ni Kardo. “Maipapan man dita nay mangga. Ngem nasaysayaat sa no sisasango ni kompadre,” kinunana.

“Ne, ket umulitayo ngarud, a!” inyawis ni Lagring.

Naklaat ni Enteng a nakakita iti kompadrena. Nagsagana. Ngem idi makitana da Sianing ken ni Lagring, limmag-an ti barukongna.

“K-kompadre, immaykami maipanggep dita mangga…” inruangan ni Kardo.

“Ne, ket nasiaat, a!” kinuna ni Enteng. Agarup ammonan ti kayat ti kompadrena a mapasamak.

“Kastonay, kompadre…” inrugi ni Kardo. “’Yantangay maimatangam met ti kapay-an dagiti bunga ‘ta mangga, di ngata nasisiaat a datay’ met la ti mairanud imbes a dagiti diaske a kurarapnit!”

“Ay, ket wen, a!” insungbat ni Enteng.

Apagriwet idi rugian dagiti agkompadre ti agburas. Nakaay-ayat ti panaginnaduda iti maburas. Agum-uma met dagiti ubbing kadagiti di maala ti sarukang. Agin-innisem lattan dagiti agkomadre a Lagring ken Sianing.

Iti pangukoman, agwingwingiwing ti ukom nga immulog iti tugawna idi maidanon kenkuana ti pangngeddeng dagiti agkompadre. Uray la a nagkatay a nangkurab iti sangabukel a bunga ti mangga nga impaw-it dagiti agkompadre a pangramananna. #
Naipablaak iti BANNAWAG, Enero 20, 1975.
Copyright 2008 by ANSEL D. CARGO.
All Rights Reserved.

Footprints

By Claire Angeles

            I was sitting under the huge Sampaloc tree in front of my grandmother’s house when he arrived.  He was looking down at me with interest while I read the book on my lap.  It was Rizal’s Noli Me Tangere.  I was merely a third year high school student then in one of the run-down public schools located in San Simon, Pampanga.  We had an assignment about that book and not because I was interested in Rizal’s thoughts.  I looked up at the man who had been staring at me for God knows how long.  I squinted my eyes.  The sun’s rays were striking down at me that I felt my eyes become watery.

“Are you crying?” he asked.  He seemed worried.

            “No, no.  I’m not crying.  It’s just that it’s so hot and my eyes are not used to it.”

            “Would you mind if I take a look at that book?”

            “No, I won’t mind.  Here.”  I handed the book to him but I stayed seated on the ground.  I couldn’t take my eyes away from his face.  I noticed his hair had been gelled.  And his suit!  It was an expensive one.  Maybe, a very expensive one.  It was kind of gray, perhaps lighter.  He looked like the guy I saw in one of my history books.  What’s his name?  Oh, yes!  Jose Rizal.  The author of my book.

            “Thank you for letting me look at your book.  Are you busy?  Can you spare me a few minutes?  I just want to talk to you about the book.  He was almost begging.  I don’t know what got into me at that moment.  I let him talk to me.

            He sat beside me under the tree, mindless of the dirt, mindless of his suit.

            He told me many things.  He said he never did approve of a bloody revolution.  He chose to change his society in a less violent means.

            “What was he talking about?”  I wondered, but did not try to interrupt him.  I was so curious that I let him babble on and on.  He told me about a certain man.  His friend, apparently, and one whom he admired so much.  The man, according to him, had so many plans.  He planned to overthrow the leader of the Spaniards who had been oppressing them.  He gathered a large group of men and even women who believed in his ideals.  They fought the Spaniards with their bolos and rifles.  All for the sake of freedom.  He wanted his country to be free from its oppressors.  But he died.

            At that instance, I sighed a long sigh.  His eyes became watery as he spoke of his friend’s death.  Suddenly, I had the urge to hug him, to comfort him.  But I sat still and played with my braids.

            “His men continued their fight because they knew they were fighting for a great cause.  But I never did approve of their way.  I had my own plans.  I wrote and wrote to open up my countrymen’s hearts—to tell them about many things, about the way we had been treated by those Spaniards.  I had influenced their thoughts, I know.  They admired me—those freedom-fighters—and I admired them.  Now, I don’t know who among us had been right.”  And then he left.  He left hurriedly that only his footprints remained.

            I kicked so hard my foot hit the wooden wall of my grandmother’s big hut.  And then I fell from my bed and hit the floor made of bamboo.  I screamed in pain.  My grandmother ran to my side, awakened by my scream.  It was then that I realized, it was only a dream.

            The man’s face was so vivid in my mind.  I kept imagining his gelled hair, his thin moustache, his sleepy eyes that seem to tell a thousand thoughts.

            “Why did he tell me about his friend?  Why did he speak of himself as having written those articles that influenced his countrymen’s thoughts?”  I wondered and wondered.  Even in class, I was lost in my thoughts.  And then, it hit me!

            I went home almost running.  I almost tripped on the rough stones protruding from the dusty road leading to my grandmother’s house.  I opened my book.  “Noli Me Tanger”, I read aloud.  So, I had a dream of Jose Rizal.  He was speaking to me in that dream as if telling me very important things.  I thought about what he told me.  And then, I realized, he was telling me to remember their good deeds, their ideals.

            Tears welled up from my eyes, not because I thought of Rizal’s death, years before his friend’s death, nor because of the death of hundreds, even thousands of other freedom-fighters.  My tears fell down my hot cheeks because I criticized them years ago.  And I’ve forgotten about them.  I, once the daughter of a business tycoon in Manila, a snob, a teenager whose life depended on parties, on shopping malls, on how to spend money here and there, have forgotten about my responsibilities as a Filipino.

            When my family’s business fell, and my father and mother died in a plane crash two years ago, I was left to the care of my grandmother—my real grandmother’s sister—without any amount of money in my pocket.

            Yesterday, as I sat under the Sampaloc tree, I thought of the man in my dreams.  He seemed very real to me.  He was there standing in front of me again while I read El Filibusterismo.  He wanted to tell me so much more but he just stood there, staring at me again.  I realized he had known of what I did a week ago.  We were discussing some Filipino heroes and Renaissance and Enlightenment writers.  I yelled at my teacher in World History for saying that Bonifacio is also worthy of being a National Hero.  For me, only Rizal should be the National Hero because Bonifacio resorted to violence.  The man in front of me knew about that event and he was not pleased.  I remembered him saying to me how much he admired his friend.  Then, I realized, all of them are heroes because they fought for our country’s freedom and left footprints for us to follow.

            I was about to tell him how sorry I was but he was leaving.  There he was, with his back to me, almost running.  He was running away from me.  So fast…until I could see him no more.

As a child, the great American fictionist Eudora Welty thought that a book is a thing of wonder, sprouting magically like trees. But books are written by men, her painful realization later.

(Seated, L-R): Christoffer Mitch Cerda and Mar Anthony Dela Cruz. (Standing, L-R): Marlon Hacla, Noel P. Tuazon, Sherma E. Benosa, Francis Montesena, Janis Claire B. Salvacion, Phil Harold Mercurio, Adrian Remodo, Jerome Hipolito, Leonilo Lopido, Aida C. Tiama, and J.V. D. Perez. PHOTO BY JOSE SYLWIN SOLIDUM

There is a process to that fruition, entailing growth, patience, evergreen faith, perseverance and passion. One nurtures the dream with books, smelling their leaves aromatic with age or newness but defiant of time, marvelling how words blossom into images and stir emotions, and desiring to capture and create. One attempts at composing those maudlin poems and self-conscious essays. One studies the rudiments of writing, learning the necessities slowly and often painfully like life itself—finding a voice of his/her own, fermenting thoughts, wielding well the implements and devices, etc. One finds his/her way to workshops, and one needs to find kinship of spirit. One comes out in periodicals and proves oneself worthy. Sometimes, one wins awards. Although important, they are not requisite. Then one publishes a book.

But sometimes, even though one completes the process and/or is good enough to publish a book, one is not able. There may be economic interventions. In a developing country like the Philippines, publishing is not a lucrative endeavor. There is a dearth readership to spur publishing. And if there are publishers, creative works may not be given importance. It is harder for those writing in languages not widely used. Furthermore, new authors are seldom given chance. Publishers bank on the proven and the popular usually. The manuscript lay inside the drawer or is stashed at the innermost cranny of the heart, waiting for the light of day. It can be a loss—both for the writer and also for the reader.

A book is a product of passion, patience, pain and also of opportunity. Even though the process of making a book seems disappointingly mundane, the aspiring writer will eventually find it magical, something akin to giving birth, the common allusion—bloody but miraculous. It is something the fourteen writers felt when their first books were launched under the Ubod New Authors Series, a project that gives selected writers who have not published a book yet the chance to have their first books published. 
“It’s like giving birth to your first child,” Francisco Arias Monteseña, 44-year-old finance officer from Majayjay, Laguna, echoed the proverbial sentiment.

“It’s a dream come true!” exclaimed Leonilo Dalit Lopido, a 32-year-old employee of the Philippine Information Agency Region 8 from Eastern Samar. “I thought this is impossible.”

He further said: “About two years ago, a friend of mine (Voltaire Oyzon) once wrote a note for me on his first poetry book, An Maupay ha mga Waray ug iba pa nga mga Siday, which said ‘Huhulton ko an im libro’ (I’ll wait for your book). I just laughed at it. Now, I realized that having my first book published is gonna be fulfilling especially that I love siday (Waray poems).”

Mar Anthony Simon dela Cruz, a 28-year-old college instructor at the University of the Philippines in Los Banos who hails from Santiago City, Isabela, related: “Siyempre, talon ako nang talon sa tuwa….Akalain mo, may mga naka-appreciate sa mga kuwento ko. (Of course, I was jumping for joy….Who would have guessed someone appreciated my stories)”

Likewise, 29-year-old Phil Harold L. Mercurio, also a college instructor from Calbayog City, was exultant: “Just like any writer who has just had a book debut, it feels like heaven. I am now convinced that I am indeed a writer and that my voice in the world of poetry does exist.”

Noel P. Tuazon, a 38-year-old college instructor from Bingag, Dauis, Bohol, tried to be wry: “Hindi ko alam; hindi ako sanay sa kaligahayan. (I don’t know; I am not used to happiness)”

Sherma Benosa receives her copy of the books from Ms. Christine Bellen. PHOTO BY JOSE SYLWIN SOLIDUM

Although 32-year-old feeelance writer and editor Sherma Benosa, who hails from Bambang, Nueva Vizcaya, thought that having a book published is a realization of a dream, she felt overwhelmed by how soon it was achieved. She explained: “I can’t help thinking that it’s a bit too soon for me to publish a book. I had initially given myself five years to write materials from which I’d choose several to include in a possible anthology. I had envisioned myself knocking on university presses’ doors for some editors to please take a look at my works. I had expected to be turned down a few times before someone would say, ‘Okay, let me see what you have.’ But just two years into the timeline and already there was Ubod. I thought I’d lose nothing if I submitted my work so I did. Little did I expect them to be chosen. I think I was just lucky.”

Benosa thinks that she has to go through the process more, holding that romantic image of the suffering writer, and experiencing more hardships to bear sweeter fruits.

On the other hand, the much younger (at 23 years old) Christoffer Mitch C. Cerda, a part-time lecturer at the Ateneo de Manila University and a son of San Pablo City, Laguna, was a tad impatient for the outing of his book. He said more than anything else he felt relieved “kasi sa pagkatalagal-tagal na nagsusulat ako, ngayon ko lang talaga naramdaman na may pinatutunguhan ang ginagawa ko. Sa ganito, may kongkreto akong maipapakita sa ibang tao. Gayundin, relieved kasi, tulad ng sinabi sa akin minsan ni Egay Samar tungkol sa pagkaranasan ng makalathala ng libro, parang na-exorcise na ako. Puwede na akong mag-move on. Kasi ang ‘ako’ na nagsulat ng mga kuwentong ito ay hindi na ang ‘ako’ ngayon. Ngayong libro na ang bahaging ito ng buhay ko, puwede na akong magtungo sa ibang bagay (because for the long time I am writing, it is only now that I felt my writing is going somewhere. With this, I have something concrete to show to other people. Relieved because, like what Egay Samar said to me once about the experience of having a book published, I felt like I was exorcised. I can move one. Because the ‘I’ who wrote these stories is not the ‘I’ I am now. Now that this part of my life is a book, I can move on to other things.)”

But generally, the feeling was of euphoria, but this is later laden with consciousness of responsibility and maybe pressure. Writing is a kind of power. Being published is a realization of that power.

“Having been published actually ushers in more challenges to refine my craft as a poet and broaden my themes further,” said Mercurio.

Janis Claire Salvacion poses with NCCA-NCLA Head, Ricardo de Ungria. PHOTO BY JOSE SYWIN SOLIDUM

“I am overwhelmed but challenged to continuously hone the craft of writing,” agreed 24-year-old Jerome Mendoza Hipolito, a teacher of Central Bicol State University of Agriculture from Calabanga, Camarines Sur.
Monteseña, Lopido, Dela Cruz, Mercurio, Tuazon, Cerda, Hipolito and Benosa join Marlon Hacla, Jay Gallera Malaga, J.V.D. Perez, Adrian V. Remodo, Janis Claire B. Salvacion and Aida Campos Tiama in the celebration of the printed word made possible by the Ubod project.

The Ubod New Author series was started in 2002 by the National Committee on Literary Arts (NCLA), headed by poet and professor Ricardo De Ungria, of the National Commission for Culture and the Arts (NCCA), the Philippine government arm that administers to the country’s arts and culture and give grants to its projects. Aiming to find emerging talents and encourage them by publishing their first books, a chapbook of about fifty pages (about 20 to 40 poems or five to ten short stories, etc.), Ubod took three years to select and publish its first roster of new authors from all over the country, writing in different genres and in English and different Philippine languages. Ubod is the Tagalog and Cebuano word for “heart of palm or bamboo,” meaning that the selected writers are thought to be the best of the crop.

Out of 140 entries, the editorial board of distinguished writers led by poet and literary scholar Gemino Abad chose 40 writers: Sid Hildawa, Naya Valdellon, Gabriela Lee, Raul Moldez, Rosendo Makabali and Ralph Semino Galan for poetry in English; Joseph Salazar, Edgar Calabia Samar, Richard Gappi, Joselito de los Reyes, Joselyn Floresca, Enrico Torralba, Marieta Culibao and Jema Pamintuan for poetry in Filipino; Santiago Villafania for poetry in Pangasinan; Estellito Baylon Jacob for poetry in Bicolano; Anna Felicia Sanchez, Peter Mayshle, Ian Casocot, Mildred Malaki and Arifa Jamil for fiction in English; Alwyn Aguirre, Vlademeir Gonzales, Alvin Yapan, Maricris Calilung and Ernesto Carandang, Jr. for fiction in Filipino; Julio Belmes for fiction in Iluko; Januar Enero Yap for fiction in Cebuano; Genvieve Asenjo for fiction in Kinaray-a; and John Barrios for fiction in Aklanon; Georgina Verdolaga and Maryanne Moll for creative nonfiction in English; Debbie Ann Tan, Christopher Gozum, and Liza Magtoto for drama in English; and Bay-viz Canleon; and Edward Perez, Dennis Marasigan and Chris Martinez for drama in Filipino.

Aida with her son Aries.

With about 800 copies published for each title, the books were launched on December 6, 2005, at the Cultural Center of the Philippines. Heartened by the bountiful harvest, the NCLA launched a second edition in 2009 partnering with the Ateneo Institute of Literary Arts and Practices (AILAP), headed by children’s writer and literary critic Christine Bellen, of the Ateneo de Manila University.

The second Ubod garnered about 25 entries from which 14 were selected by a prestigious pool of readers, editors, translators and writers including Cles Rambaud, Eli Rueda Guieb III, Michael M. Coroza, Kristian S. Cordero, Timothy R. Montes, John Iremil Teodoro and Merlie M. Alunan, each of them specializing in a language. Literary critic Soledad Reyes served as the general editor of the collection. Launched on August 12, 2010, at the Ateneo were Benosa’s short stories in Iluko, Dagiti Babassit nga Alipugpog (Little Whirlwinds), edited and with selected translation by Rambaud; Cerda’s short stories in Tagalog, Paglalayag Habang Naggagala ang Hilaga at Iba Pang Kuwento, edited and with selected translation by Guieb; Dela Cruz’s short stories in Tagalog, Pasakalye, edited and with selected translation by Guieb; Hacla’s poetry in Tagalog, May Mga Dumadaang Anghel sa Parang, edited and with selected translation by Coroza; Hipolito’s poetry in Bikol, Oda sa Tadik asin iba pang Bersong Bikol, edited and with selected translation by Cordero; Lopido’s poetry in Waray, Ha Salog ug iba pa nga mga Siday, edited and with selected translation by Alunan; Malaga’s poetry in Hiligaynon, Duha Ka Tingog, edited and with selected translation by Genevieve Asenjo; Mercurio’s poetry in Waray, Ayaw Pagpudla an Tuog Ug Iba pa nga mga Siday, edited by Montes and with selected translation by Alunan, Salvacion and Mercurio; Monteseña’s poetry in Tagalog, Pagluluno at Iba Pang Tula, edited and with selected translation by Edgar Samar; Perez’s short stories in Hiligaynon, Ang Mga Anak Sang Montogawe, edited and with selected translation to Filipino by Teodoro; Remodo’s poetry in Bikol, Ini an Sakuyang Hawak Asin Iba Pang Bersong Bikol, edited and with selected translation by Cordero; Salvacion’s poetry in Waray, Siso Sakradang Ug Iba pa nga mga Siday Han Tagoangkan, edited and with selected translation by Alunan; Tiama’s poetry in Iluko, Pinagbiahe, edited and with selected translation by Rambaud; and Tuazon’s poetry in Cebuano, Tanang Namilit sa Hangin, edited and with selected translation by Alunan.

Cover of Aida Tiama's "Panagbiahe," an anthology of poetry

The new authors, whose ages range from 23 to 44, come from a variety of professions, as it is not possible in the country to make a living on creative writing alone. Most are teachers as with most of the writers in the country are. Teaching most likely is the profession that is most compatible with writing.

It is noticeable that ten of new set of Ubod books are poetry, considered the most “refined” of the literary arts but the most “unprofitable.” While publication of poetry in popular avenues like magazines and even in book form declines, Ubod provides an opportunity for it.   

But the most notable aspect of the Ubod project is that it allows publication in the different vernacular languages of the country, which have no or limited venue. Ubod has the potential to renew or energize writing in the vernaculars.

“Sa labing-apat na kalipunan, apat lamang ang naisulat sa Filipino; walo sa iba’t ibang bernakular. At ilan sa mga akdang ito ay isinalin sa Filipino at sa Ingles upang mabasa ng higit na malaking publiko. Napakaluwang na pintuan ang binuksan ng seryeng Ubod sa paglutang ng panitikan mula sa iba’t ibang rehiyon. Patunay lamang ito na sa sistemang waring pinaghaharian ng panitikang Tagalog, buong lakas na maigigiit at maisusulong ang iba pang uri ng teksto sa ibang mga wika. Kailangan ito tungo sa sistematiko at masinsinang paghabi ng panitikan ng Pilipinas—pagpupuno sa guwang at espasyo ng ating kasaysayan (In the collection of 14, only four are written in Filipino; eight in the different vernaculars. Several of these works were translated into Filipino and English in able to be read by a wider audience. The Ubod series opened a big door for the surfacing of literature from the different regions. This is proof that in the system in which Tagalog literature seems to reign other kinds of texts in different languages can emerge and progress with might. This is needed towards a systematic and earnest weaving of Philippine literature—filling in the gaps and spaces of our history),” wrote Reyes in her foreword to the Ubod collection.

To many new authors, the ability to write and get published in the vernacular languages is Ubod’s attraction as well as its most powerful aspect, which gives an added specialness to the already special feeling of having a first book published.

“The Ubod project gives writers a shot at having their works published in book form,” Benosa, a linguistic graduate and an officer of Gumil, an organization of writers in Iluko, explained. “It is especially helpful for writers in the vernaculars whose chances of having their books published is much slimmer compared to their Tagalog and English counterparts as university presses, especially those in Manila, favor works written in languages for wider communication, that is, Tagalog and English. In order for vernacular works to be published, they generally need to be translated to either Tagalog or English first. Ubod not only publishes works in their original languages, it also allows some works in a collection to be translated.”

She added: “I hope the Ubod project will give the vernacular literatures the respect that they deserve.”

“I hope my book will inspire young Bikolano writers to publish their own. My book is one of the proofs that Bikol literature is continuously flourishing,” Hipolito said. “The chapbook is very special to me because this is my contribution to Bikol literature.”

Cover of Mar Anthony dela Cruz's "¨Pasakalye," an anthology of Filipino short stories. Dela Cruz hails from Isabela, Region 2

“For me who came from an upstream barangay, a far-flung barangay in Dolores, Eastern Samar, this (his book) is really a big accomplishment considering that this is published through a national grant, which accepted our works to be published,” related Lopido. “The stories of (my) poems were based on experiences in the place where I grew up, including the culture, beliefs and the setting. This book is a manifestation that Waray literature is still alive. Thanks to the creative writing programs in Eastern Visayas, particularly the UP Creative Writing Workshop and Lamiraw in Northwest Samar State University as well as the Iligan National Writers’ Workshop, which were part of the realization of this book.”

For Tuazon, his book is “my simple contribution to Binisaya-Sinugboanon literature. Sa wakas, may mailagay nang aklat na isinulat sa naturang lengguwahe sa estante ng aming library. (At last, there is a book in that language to be put on the shelves of our library)”

He hopes that his work as well as other works in the series are read by the whole country so that they will know “na buhay na buhay at humihinga ang regional literature na inakalang lumisan na at ang Philippine literature ay pinaghaharian lamang ng mga nasa sentro. (regional literature is alive and kicking, which many thought dead and that Philippine literature is ruled by those in the center.)”

For Mercurio, who is responsible for putting up the writing workshop Lamiraw in his hometown, finds more self-fulfilment in promoting regional literature.

“I was able to write this collection out of the need to help revive Waray literature. It is not really meant just to showcase my literary works and creative techniques but more of telling the world out there that Waray literature is alive and kicking, that it is not dead. Perhaps, it just hibernated for awhile but now it has awakened from its deep slumber and it is back on its track to reclaim its forgotten glory,” he revealed. “I hope that my book will serve as an inspiration to young Waray writers to embrace tradition and, at the same time, absorb modern techniques in writing. I am optimistic that this publication will encourage writers in the regional languages to search for their unique voice in the world of creative writing. I am looking forward to having more Waray poems and short stories published in the coming years.” 

While others who write in their own languages struggled to find a venue for their writings, Benosa struggled to find her way back to her mother tongue.

“I wasn’t really very good at writing in Ilocano. Though I have been reading Ilocano materials since I was a kid, I never wrote in the vernacular. And since it wasn’t used and taught in school, I did not know its grammar well enough and I lacked vocabulary to write in the language. So at first, it was very difficult for me to write in Ilocano,” she related. “The very first Ilocano short story I wrote (‘Pasuksok’) was originally in English. It took me weeks to translate it into Ilocano. It was in 2007, when I made the decision to write in my mother tongue, that I forced myself to write directly in Ilocano. It was very tough. I had lots of blanks, as well as Tagalog and English words scattered all over the drafts. Editing took a long time. I had to consult the dictionary many times and ask people about the Ilocano translation of lots of terms. But I persevered, writing nothing except Ilocano sentences. After three months of constant practice, in December 2007, I wrote my very first short story directly in Ilocano. To me, it was a great achievement.”

Cover of Sherma E. Benosa's "Dagiti Babassit nga Alipugpog," an anthology of short stories. Sketch by Manuel E. Benosa, Jr.

With Ubod, Benosa found new encouragement to pursue writing in Iluko and even in other languages: “I have several plans, but I am still deciding which to pursue first. I am thinking of trying my hand at Tagalog writing, or going back to writing in English. Or perhaps writing a novel in Ilocano. Definitely I’ll continue writing for children and eventually put up a publishing company.”

It is precious also the encouragement and the affirmation the Ubod project gives to emerging writers. Many in the first harvest have continued writing and are now known writers. In this second batch, one notices the fire, now stoked for grander things. 

Dela Cruz, who dreams of becoming a National Artist for literature, said: “Naiinggit ako sa mga kaibigan, kaklase at kakilala na may publication na at nanalo na sa Palanca at sa iba pang literary competition. Eh, sabi ko, bakit ako wala pa ring achievement sa pagsusulat? Iba siyempre ‘yong mga napanalunan kong essay writing contest noong elementary at high school. Eh, ngayong bahagi na ako ng Ubod, may yabang factor talaga. Importante ito dahil kahit paano, may nagsasabing may talent din pala ako sa pagsusulat. Siyempre, nakaka-boost ng self-esteem. Ngayon, mas lalo akong ginanahang magsulat. (I envied my friends who have been published and who have won in the Palanca and other literary competitions. I thought why I haven’t achieved anything in writing? The essay writing contests I won during elementary and high school, those are different. Now, I am part of Ubod. This is important because someone is saying that I also have a talent in writing. Of course, it boosts your self-esteem. Now, I am more inspired to write)” 
 For Mercurio, who dreams writing a novel in Waray, his book “is important in the sense that it serves as a milestone of my writing career…It inspires me to write more poems or even branch out to other genres, like the short story. Moreover, it promises and signals the coming of other works written by young writers in the Waray language, especially by Lamiraw writers at the Northwest Samar State University (NwSSU) in Calbayog City.”   

Sherma E. Benosa with guests: Manuel E. Benosa Jr., Salve Canale, and Lucky Ryan E. Benosa. PHOTO BY JOSE SYLWIN SOLIDUM

With renewed vigor, he is “looking forward to organizing more writers’ guilds in Samar in order to boost the revival of Waray literature. Well, Lamiraw is already an established writers’ organization in NwSSU. CALAO (Calbayog Literary Arts Organization) is already there in the city consisting of traditional and modern writers. Likewise, ALAG (Abaknon Literary Arts Guild) is already in place in Capul, Northern Samar. But we feel that we still need to encourage more writers in the region to write in their mother tongue. We, the contemporary Waray writers in Region 8 like Voltaire Oyzon, Neil Lopido, Janis Salvacion, Jhonil Bajado, Nemesio “Totoy” Baldesco and Dante Rosales, are actually aiming to create a tsunami of publications written in our mother language.”

The Ubod project means many things and may start many things. Ubod and the first publication of a book are all these and much more—blossoming, fruiting, ramification, defiance of death of any kind. A book is every man’s bid to immortality.

“Life is short and art is long. Isang simpling paraan kung paano maging imortal tulad ng hangin (a simple way to being immortal like the wind),” Tuazon said of having a book.

First published in September 13, 2010 issue of The Daily Tribune.

Maisagsaganan ti Tagnawa 2011 ti GUMIL Filipinas wenno ti antolohia dagiti napili a sarita dagiti Ilokano.

Agpaay nga editor da Juan Al. Asuncion, Literary Editor ti Bannawag, Joel B. Manuel, premiado a mannurat ken prinsipal ti Banna National High School, ken Ariel S. Tabag, Secretary General ti GF ken pangulo ti Editorial Committee ti gunglo.

 
Pagalagadan iti Panagidatag:

1. Dua a sarita (di pay naipablaak wenno naipablaaken iti magasin, wenno dadduma pay a babasaen) ti idatag. No naipablaaken, masapul nga adda notasion iti baba ti sinurat  mainaig iti detalye ti pannakaipablaak daytoy. Maysa laeng ketdi a sarita ti maipablaak, ken segun iti pangngeddeng dagiti editor. Karbengan dagiti editor ti di mangipablaak kadagiti maidatag a sarita a di makapatar iti pagrukodanda.

2. Maipangruna a mairaman iti antolohia dagiti sarita maipanggep iti kultura dagiti Ilokano.

3. Mapakuyogan dagiti sinurat iti pakasaritaan ti biag ti autor (saan nga at-atiddog ngem maysa wenno dua a parapo), karaman dagiti contact information (adres, numero ti telepono/selpon, e-mail).

4. Ipatulod babaen ti e-mail dagiti sinurat iti gumil.filipinas@gmail.com wenno ipatulod babaen ti koreo iti Ariel S. Tabag Lot 4 Block 2, QC Ville Subdivision, Central Avenue, Brgy. Culiat, Quezon City.

5. Masapul a maawat dagiti sinurat (nayemail man wenno babaen ti koreo) iti di naladladaw ngem Enero 31, 2011.

6. Agdalan dagiti sinurat iti naiget a panagarisit dagiti editor. Mapakaammuan dagiti autor a mairaman iti libro makabulan kalpasan ti naituding a deadline.

7. Maipablaak dagiti libro iti wagas a tagnawa, wenno panidna, bayadanna. Masuktanto ketdi iti libro a ti bilangna, depende iti kaibatogan ti naitagnawa a gatad.

8. Karbengan dagiti editor nga editen dagiti sinurat a naidatag.

9. Para iti dadduma pay a detalye, makiuman kadagiti editor iti gumil.filipinas@gmail.com wenno selpon 0918-745-8792.

Bugbugtong Iti Sirok Ti Bayakabak

Once there was a love/Deeper than any ocean…

MINIRA ni Mang Brando ti relo iti punguapunguanna. Agalasdiesen iti sardam. Nakatugaw iti paramaysa a sofa iti nadaeg a salas. Napanunotna a panawen metten nga agawid. Nasken nga agpakadan. Agsalsalan dagiti puraw a kurtina dagiti silulukat a tawa babaen iti nalamiis a pug-aw ti kasalengan.

Agalassiete iti nakuyem-makatudtudo a sardam idi a nagpa-Tagaytay da Joel ken Hazel – ta sadiayda nga ag-honeymoon. Inyupreser ni Mang Brando ti nalabaga a RAV4 a luganna nga usaren dagiti dua. Ta kas kunana, narigat ti agpasiar nga awan luganna. Total ammoda a pareho iti agmaneho.

Timmakder idi makitana nga agpasalas ni Manang Lilia, a naggapu iti kusina. Minatmatanna. Napintas pay met, nakunana iti nakemna, uray no agedaddan nga agpada iti uppat a dies ket kagudua. Ita laeng manen a maibayagna a matmatan ni Manang Lilia. Iti sakbayna, saanna a maibayag a perngen ni Manang Lilia. Ita laeng manen nga agtungtongda a dua. Ita laeng aldaw – wenno nagmalem ken ita a sardam laeng manen nga agsabat dagiti matada. A naginnisemda. A nagkinnatawada. A naginnangawda. Di ammo Mang Brando no apay a nabaelanna a sinango dagitoy. Nalabit a kas iti mapalpaliiwna, nabaelan met ni Manang Lilia? Naiparangda kadagiti sangailida a dipay napigis ti ladawan – ngem ammo ti kaaduan, sigurado dayta, ta nabayagen daydi a panawen a limmabas iti nganga ti tawa.

Ngem di mailibak ni Mang Brando, ammona a saan a panagpammarang dagiti isemna, dagiti katawana ken dagiti perrengna kenni Manang Lilia. Naiyaon dagita nga aramid manipud iti kaadalman a tukot ti pusona. Saan a kinaulbod ti marikriknana, pudno amin dagita.

Saan ngamin a napagkedkedan ni Mang Brando ni Hazel idi ibaga daytoy a mangrabiida pay; ken nasken a palubosanda pay dagiti agassawa nga agpa-Tagaytay. Sisasango ni Manang Lilia idi kiniddaw ni Hazel dayta, isu nga adda pay laeng agingga ita. Nga isu ti kauddian nga agpakada.

Napaliiwna a nupay dua ket kaguduan a dekada ti napalabas, adda pay laeng ti pamuyaen ni Manang Lilia. Saan pay a nagkupas ti sukog ti pammagi daytoy; a ti rason nga immapay iti panunot ni Mang Brando ket ti panag-aerobics daytoy a binigat, a kas nasao ni Hazel idi nadamagna no ania ti pakakukikoman ni Manang Lilia. Nakarit pay laeng ti barukong daytoy, sibubukel. Nupay madlaw ti immabante nga edad, adda pay la ti sigud a kinapusaksakna. Naraniag pay laeng ti rupana lalo no umisem ket lalo pay a lumawag dagiti narangrang a matana. Nauneg pay laeng ti wayas a kallid iti kanigid a pingping lalo no umisem.

Linapunos iti panagbain ni Mang Brando idi nagsig-am ni Manang Lilia nga addan iti sangona, sa nagtugaw daytoy iti sangoenna a sopa. No apay met a nabatumbalani lattan a mangmatmatmat kenni Manang Lilia. Sa pagammoan ta nagsuyaab ni Manang Lilia, kanigid ti nangapput, sa kalpasanna, timmalliaw kenkuana nga umis-isem.

“A, e, a-agpakadaak metten…” nakuna ni Mang Brando ngem dina insina dagiti matana ken ni Manang Lilia. Agdungsan ti siudad, ngem saan dagiti nariing a ragutok iti barukong Mang Brando. Nalamiis ti sang-aw ti kasalengan ngem nabara ti anges ni Mang Brando. Nalam-ek ti aplaw ti angin, ngem nabara ti bagi ni Mang Brando.

“Sige. Agyamanak a, ta immayka.” Ket kinamangen Manang Lilia ti ridaw tapno lukatanna. Ti lung-ayna ti nangiwara iti ayamuom a kunam la no sabsabong ti rosas iti hardin ket lalo pay a naengkanto ni Mang Brando.

Saan a nakagunay ni Mang Brando idi matmatanna ti nalukay a lung-ay ti naka-evening gown iti maris gatas nga agturong iti ridaw. Ababa a buok ken awan pay laeng iti pakakitaan a nagluyloy dagiti laslasagna babaen kadagiti takiag daytoy. Dipay nagbaliw, nakunana.

Idi maguyod ti bulong ti ridaw, sa la naamiris ni Mang Brando iti aggunay. Napartak. Ket umis-isem daytoy a nanglabas ken ni Manang Lilia a nakaiggem iti serradora ti ridaw.

“Kasano? Innala met dagiti ubbing ti luganmo, agtaxikan a. Uray ta adu met aglabas dita batog.”

“Bay-am ta usarenda latta.” Kinunana nga umis-isem. “Ket patuloyekon…”

“Thank you a…”

“Napateg ni Hazel kaniak. Lasag ken darak. Saanko a napagkedkedan idi imbagana nga eskortak nga agpaltar – eskortanta kunak koma, sori…” inaturna ti nagbiddutanna. “Agyamak met kenka ta dimo impaidam kaniak daydiay a gundaway.”

“Apay koma nga ipaidamko, no isu dayta ti kalikagum ni Hazel ken Joel? Saanko a mapagkedkedan dayta iti kallaysada.”

Kayatna koma pay iti sumao, ngem awanen iti maisawang ni Mang Brando a balikas. Dina ammo no apay a kellaat a nagpasugnod dagiti balikas. Kasla met imatrasdan. Kasla natikag a karayan ti mugingna. Kasla nakerrasan ti panunotna a dina maawatan. Mabusor iti bagina, masemsem unay-unay; a ngem, dina met maawatan no apay a kabusorna ti bagina! Ketdi, naulitna pay laeng iti nagpakada.

“Sige…” kinuna ni Manang Lilia.

In-inut ti pannagna ni Mang Brando iti sementado a pathway nga agturong iti ruangan. Saanna a maawatan ti bagina. Dina ammo no apay a kasla kawaw ti panunotna. Saanna a maawatan ti bagina no apay a saanna a mautob no ania dayta a marikriknana, a kasla ketdin agturong iti kanibusanan. Nagaraw dagiti bulbulong dagiti saleng iti aglawlaw, dagiti muyong, dagiti nagduduma a masetas ni Manang Lilia ngem kasla saan a makagaraw iti inna ipapanaw!

Once there was a love/Filled with such devotion/It was yours and mine/To hold and cherish/And to keep for a lifetime…

Agmalmalanga ken napasarimadeng idi maangotna ti agadiwara a sabsabong ti rosal iti ampir ti kongreto nga alad iti abagatan. Nagduduma dagiti masetas iti inaladan ni Manang Lilia ken iti abaga ti sementado a pathway, a kasla agpalpaliiw kenkuana iti inna ipapanaw. Dagiti nauneg nga angesna kasda la binaklay ti managgaysa nga addangna. Kalpasan iti sumagmamano pay nga addangna, maangotna manen ti agadiwara a sabsabong ti dama de noche, a nagrarangrang dagiti babassit a sabong iti asideg ti ruangan. Adda pay ti dama de noche iti sulina iti amianan, iti ayan ti dakkel a ruangan nga agdiretso iti sirok ti balay. Garahe dayta para iti dua a lugan – a sirok dagiti naipangato a tallo a siled ti balay.

Nagranetret ti inlukatna ti ruangan a landok. Ngem sakbay nga inrikepna, tinaldiapanna pay naminsan ti ridaw a nagtakderan itay ni Manang Lilia. Napamusiig ta nakitana nga apaghusto a naitangep ti ridaw! Simmeksek iti panunot ni Mang Brando, nga iti in-inut nga ipapanawna, buybuyaen kadi ni Manang Lilia? Wenno palpaliiwen ngata ni Manang Lilia? Inrikepna ti tarangkahan ti ruangan. Agurayen ti taxi.

Pangadaywen ti Brgy. Pinget a yanna ita ta iti makinlaud-nga-amianan ti Baguio City. Agawid daytoy iti Tip-top Pacdal iti daya-nga-amianan ti siudad. Pangadaywen-bassit. Naulimeken ti siudad, malaksid ti waneswes ti angin. Nakuyem ti tangatang, ababa ti ulep, a kasla adda manen tudo nga itinnagna. Sabagay, Hunio 18 ita, ket saan a mapakpakadaan ti tudo nga itinnagna; a no dadduma, gagangay nga agpukaw pay apagbiit ti kuriente, lalo no agbayakabak.

Tinaliawna pay naminsan ti kongreto a balay. Sinapul dagiti matana ni Manang Lilia, ngem napaay. Nauneg ti sennaayna.

Ita ta awan ni Hazel, agmaymaysa ni Manang Lilia. Kas met iti panagmaymaysana iti uneg apartmentna – ti four door apartments a pundarna. Ipapaupana dagiti sabali pay a tallo a unit.

Tinalliawna manen ti balay ni Manang Lilia. Duapulo ket lima a tawen ti napalabas, ti kaudian nga iseserrekna dayta a balay. Ti ipapanawna idi, kaiyariganna metten ti pannakapisang ti ladawanda a sangapamilia; ti pamilia a nabangon iti dinarasudos ken saan a nagawidan nga aplaw ti kinadursok ni agtutubo…

Then you went away/On that lonely day/Once there was a love…

Maikaliman a taxi ti limmabas ngem adda latta kargana. Naguray latta. Adda nariknana a nalamiis a banag a nagdisso iti ulona, dagiti takiagna ken iti bagina. Kimpet dagiti linabag ti arbis iti puraw a Barong Tagalog a suotna.  Tinangadna ti nakuyem a tangatang. Agtudon. Saanen a magawidan. Kasanon?

Tinalliawna naggapuanna a balay. Naiddepen ti silaw iti salas. Nalabit a matmaturogen ni Manang Lilia?

Pumigpigsa ti arbis. Dadakkel dagiti linabag. Mabbasa la ketdi. Mangngegnan iti atep dagiti kabalbalayan iti karasakas ti napigsa a tudo nga umas-asideg. Ngem immapay iti panunotna a saan a bale ta agawid metten iti balayna. Saan a balen a mabbasa. Ita laeng met. Ita laeng…

Lalo kadi a saan a mabalin nga agsubli iti balay ni Manang Lilia? Saan a mabalin. Nakapagpakadan. Ken maysa, nalabit nga agin-inanan ni Manang Lilia. Dina kayat iti mangsinga pay. Nakaikeddengen. Nagsaruno dagiti napalabasna a taxi nga adda kargana. Dimtengen ti bayakabak. Inukradna dagiti takiagna a kasla taptapayaenna ti bayakabak. Bugbugtong a nakatakder iti sirok ti bayakabak! Nasutil ti aplaw ti angin ken nariknana kumuddoten ti lam-ek.

Nagngegna a kellaat a naibuang ti ridaw iti balay. Nakitana nga agdardaras nga umasideg ni Manang Lilia a nakapayong. Nakakawes daytoy iti bestida a panturog.

“Apay nga agkalintudoanka? Umaykan!” Makaunget ti tono ti sao ni Manang Lilia. Ngem saan a nagkuti ni Mang Brando. Kasla naidarekdek iti nagtakderanna. Dina ammo no apay a natali ti dilana. Narikna ti kanawan a dakulapna ti dakulap ni Manang Lilia a nangguyod kenkuana a sumrek. Nabileg ken napigsa ti nalamuyot a dakulap agingga nakastrekda iti uneg ti inaladan.

Nariknana ti nalamuyot a dakulap a limmukay, sa pagammoan nagdisso iti kanigid nga abagana ken mangiturturong kenkuana agingga iti porta.

“Apay a nagkalintudoanka. Laklakayan daytoy nga, dina pay mapanunot no umno wenno saan ti ar-aramidenna. Bagtit! Amangan no agsakit.” Makaunget latta ni Manang Lilia. Kunam la no kumilaw dagiti matana. Di met makatimek ni Mang Brando. “Kitaem man ne, kitaem man, naslepkan! Kuddokuddotenkanto ket ngatan, laklakayan nga, dina la ammo a panunoten!” Minesmesan ni Manang Lilia. Nagduaanna pay a linayatan iti disnog iti rupa ni Mang Brando.

Saan latta a makatimek ni Mang Brando. Dina ammo no apay a di makatimek. Saanna kabaelan a perngen dagiti makaunget a mata ni Manang Lilia. Nagdumog, naglibbi a di nagkesmay, ngem umis-isem a dina met ammo no apay nga umis-isem. Dina maawatan ti bagina; ket inakona – wen, inakonan a binalud ni panagpakumbaba. Nabileg ni panagpakumbaba ta iturongna ti tao iti umno nga aramid. Saanen a kas idi agtutubo, a nangato met ti puruana, a dina naamiris nga awan ti maala iti pinnangatoan ti isbo. Maamirisna itan. Ammona itan, ta timmayaben iti nganga ti tawa ti nangato unay a purua – those were the days!

Ngem ti saanna a maawatan no apay nga ammo ni Manang Lilia a nakatakder isuna a bugbugtong iti sirok ti bayakabak?  Kayatna a panunoten dayta a banag, a sumaren ti kaipapanan ti amin, ngem nariknana ti keddel iti kanigid a bakrangna. Naitalmeg. Saan a naibbatan ti kuddot.

“Dika pay la sumrek! Dika pay la sumrek. Naglam-ek…!”

Nariknana ti panangiduron ni Manang Lilia kenkuana iti uneg ket nagtulok lattan daytoy a simrek. Nangngegna ti nairikep a ridaw ken ti pannakai-lock ti serradura. Naaddaan iti puersa a mangmatmat ken ni Manang Lilia, a nagduaan daytoy iti nagbaniekes, marurod ti langana. Ngem ad-adda a ti panangilala ni Manang Lilia ti marikrikna ni Mang Brando. Mariknana dayta a panangilala. Saan a mailadawan a panangilala. Nabileg a panangilala. Inamiris ti mugingna a dipay nagkupas ti panangilala ni Manang Lilia kenkuana?

“Ti laklakayan itoyen ta katosakto ngatan!” Kanawan ti nailayat manen a disnog iti rupa ni Mang Brando. “Ikkatemon a, dagita sapatosmo! Yalaanka iti pagsukatam!” Timmallikuden ni Manang Lilia, nga agturong iti maysa kadagiti tallo a siled.

Saan latta a makatimek ni Mang Brando. Nabbasan. Ngem ammona met, nga uray ni Manang Lilia ket nasaprian iti bayakabak. Nakaing-ingpis ti seda a bestida a panturog nga aruat ni Manang Lilia. Matimudna nga agbaybayakabak pay la iti ruar. Agangin. Nalamiis la ketdi ti aglawlaw, ngem saan a marikna itan ni Mang Brando ti lam-ek ta nabara ti bagina, a kas iti sumsumged a tungo a naladaman – nakarikna met iti pannakaladam itay, lalo idi narikna ti takiagna ti bara ti barukong ni Manang Lilia a naidennes. Ti naingpis a panturog ni Manang Lilia ti umel a pammaneknek nga awan suot daytoy a bra.

Inuksotna ti sapatosna a lalat a nangisit, sa dagiti nangisit a medias. Ngem nagtalinaed a sitatakder. Naguray kenni Manang Lilia.

Ania daytoy a mapaspasamak? Nakunana iti nakemna. Ngem ad-adda ketdi, a ti daranudor ti pimmigsa pay a bayakabak iti simmungbat ti salusodna. Bayakabak a kas iti duapulo ket liman a tawen iti napalabas – ti naudin nga idadap-awna iti daytoy a balay. Agbaybayakabak met idi, malagipna pay laeng – ti aldaw ti nadursok a tignay ti kinaagtutubo…

Now I don’t know how I can go on/Somehow I feel I can go on/Somehow I feel so all alone/Wondering where I’ve gone wrong…

Simmeksek iti panunotna, talloda nga agkakabsat da Manang Lilia. Dua a lalaki, agpareho a nars ken agnanaeddan nga agpada sadiay California, agraman ti pamiliada. Iti suli ti mugingna, agpito ngatan a tawen ti napalabas sipud pimmusay ni Nana Digna nga ina ni Manang Lilia. Saanna a nakita daydi Tata Celo nga ama ni Manang Lilia, ta balon ni Nana Digna idi nagam-ammoda ken ni Manang Lilia – agkaeskuelaanda idi sadiay St. Louis University iti BS in Accountancy.

“Ania pay la ti pampanunotem? Agtangatangaka pay laeng! Ikkatemon a dagita kawesmo ket naglam-ek!” Nakigtot ta dina napuotan ti yaasideg ni Manang Lilia, a nanglayat iti disnog ti mugingna. Linibbianna laeng nga iniseman ni Manang Lilia, a mangpumpunas itan ti nabasa nga ulona babaen iti nabanglo a tualia. “Laklakayan daytoy nga, nagbabasa ketdin! Kuddokuddotekto ngatan…” Kunana ngem umis-isem.

Ngem ni met laeng Manang Lilia iti nangikkat kadagiti butones ti Barong Tagalog. Sao a sao ni Manang Lilia iti pammabalaw, ngem di nagtimek ni Mang Brando. Kayariganna iti ubing a pagung-ungtan ti inana – marikna ti nabara a panangipateg kadayta a panagunget. Kabuyog ti panangilala dayta a panagunget.

Nagbalaw ni Mang Brando idi naamirisna, nga uray ni Manang Lilia ket nakasukat metten iti nalayak a puraw a tisiert ken bumegkes ti suotna a bra. Nakasuot itan iti puraw met la a pajama. Ammo ni Mang Brando nga agtaud iti bagi ni Manang Lilia ti maang-angotna a makapasalibukag nga ayamuom. Ti ayamuom a nangbalkot iti aglawlaw. Ti nabileg nga ayamuom a nangtali ti dilana tapno saan a makatimek; isu nga intulok lattan ni Mang Brando ti bagina a maiyanud iti agos ni pasamak.

Pinunasan ni Manang Lilia ti labus a bagi ni Mang Brando. Ngem itoy a gundaway, immapunen ti bain iti panunot ni Mang Brando, ket kinunana: “Siakon, thank you…”

“Sige, agsukatkan idiay banio. Dagitoy ti pagsukatam: tisiert, pajama, ken ti sinelas. Ikabilmo iti laundry basket dagita kawesmo, ta masapakto nga i-washing machine. Mamagaanda siguro kalpasan iti dua nga oras.”

“I-hangerko laeng. Mamagaanda siguro a mabigatan…”

“Idiay likud, iti pagbalaybayan, adu ti hanger sadiay…”

Kinamang ni Mang Brando ti CR a para lalaki idi pinidut ni Manang Lilia ti sapatosna, ket linuktanna manen ti ridaw, a nalabit nga ikabilna dagitoy iti shoe rock iti porta.

Nagsukat ni Mang Brando. Inhangerna dagiti kawesna, sana imbitin iti balaybayan a barut iti likud. Pagammuan ta nagmalanga. Nanglagip idi nadlawna ti suotna a tisiert, pajama, ken ti sinelas a pambalay. Insubli ti lagipna ti napalabas, a dagitoy ket kawesna idi, saan kadi? Iduldulin ni Manang Lilia? La ketdi! Napaisem.

Apay nga iduldulin ni Manang Lilia dagitoy a kawes ken ti sinelas iti nabayagen a tiempo? Saan a mabatok ni Mang Brando ti naadalem a salusod ti mugingna.

Nadanunna ni Manang Lilia iti salas a mangkiwkiwar iti sangabaso a gatas iti rabaw ti saucer iti sarming a center table. Nabanglo ti alingasaw ti kape a natimplaan.

“Gatas ti inumem, tapno daguska a makaturogka…” Nagsabat dagiti matada kenni Manang Lilia. Napaisem ta kas iti napalabas, no saan a makaturog ni Mang Brando, itemplaan ni Manang Lilia iti gatas. Siguro a ket malagipna pay laeng ngata, a gatas idi iti templaanna no saan a makaturog ni Mang Brando?

Nagtugaw iti sabongan a sofa ni Mang Brando iti panangigopna ti gatas ket nabang-aran ti rusokna. Pinaliiwna ni Manang Lilia a mangig-igop met ti kapena. Agkasangoda iti nagtugawan. Napaliiwna a palpaliiwen met ni Manang Lilia. Pinnaliiw. Pasaray agsabat dagiti matada. Agsasao dagiti matada iti bukodda a lenguahe no agsabatda. Adda kabukbukodan a lenguahe dagiti mata, ket maimdengan dayta babaen iti rikna. Matimud ti kinabileg ti lenguahe dagiti mata no inadipennan ti rikna.

Ngem nabileg unay ti kinaulimek iti kinatao ni Mang Brando; adalem unay ket saan a kabaelan ni Manang Lilia a batoken a lansaden ken iladawan ti nangunegna.

“Sadiaykanto akin-abagatan amin a siled…” Binurak ni Manang Lilia ti ulimek.

Nagtung-ed laeng ni Mang Brando. Ammona nga iti nagtengnga a siled ti siled ni Manang Lilia; iti makin-amianan ti siled ni Hazel, a napaliiwna a sumsumrekan daytoy. Ti imbaga daytoy ti siledda idi a dua.

“No awan dagiti ubbing, maymaysakan…” ngem di ammo ni Mang Brando no ituloyna wenno saan ti kayatna a sawen.

“Maan-ano koma? Awan met ngata ti agkilaw iti tao. Nairuamakon nga agmaymaysa…” Immigup iti kapena ni Manang Lilia ngem adayo ti turong dagiti matana. Adda mensahe nga itantamitim dagiti matana; a kasla kalkalikaguman ti isip daytoy a rangtayan ti nagbaetan ti “idi ken ita” ngem inalunos laeng ti nauneg a sennaay nga imbuangna. Immigop iti kape sa manen nauksot ti nauneg nga anges.

“Apay a dika mangala ti kaduam? Wenno nagasawa koma? Nagsaritaanta met idin dayta a banag…”

Nagrupanget ketdi ni Manang Lilia. Kasla dina nagustoan iti nangngegna. Kasla saan nga umiso a topiko iti saritaan.

“Ay, naku! Saanen a nasken. Impaaykon ti amin a panawenko ken ni Hazel. Isun ti importante kaniak. Ita, maysan a financial specialist iti call center a pagtartrabahoanna. Ipaaykonto laengen iti apok ti nabatbati pay a panawenko…”

Saanen a nagtimek ni Mang Brando. Mariknana nga awan ti mamaayna nga agpasurong pay ti saritaan ta saanna a kabaelan ti agos, nabileg. Iyar-arasaas ti unegna a nasaysayaat laengen no agulimek. Inyibusnan ti gatasna, kabayatan a napudot pay.

Adda ti nasagid iti kaunggan ni Mang Brando iti dayta a panagulimekna, ngem dina impadlaw. Ammona a naiddep ti lamparana kadagidi a panawen. No koma ta maisubli ti timmayab a panawen, maisublina met ngata ti napalabas?

“Sika? Apay a dika pay nagasawa?”

Immanges iti nauneg ni Mang Brando. “Dipay simmangpet ti suerte. Aminek nga adda met dagiti nakarelasionko, ngem diak pay ngata gasat ti maigalut…manen!” Pinerrengna ni Manang Lilia ta nadagsen iti panangibalikasna ti ‘manen’ a kasla agpaliiw iti reaksion – aguray iti kaimudingan ti insawangna. Ngem awan naurayna. “Ngem iti naglabas a nasurok a maysa a dekada ket kagudua, imbukbokko ti panawenko iti trabahok.” Naimatanganna ni Manang Lilia a naglibbi sa immigup manen iti kape. “Isu a nakapagpundar met bassit datao, ken adda met urnong. Idi agbalawak, adun ti karenkenna ti muging.” Nagkatawa. “Lakaynak kadin, Lilia?”

“Lakaykan a!” kinuna ni Manang Lilia nga imbikag, ngem nagaripapa a dagus, ta kasla naamirisna a saan nga umno ti insawangna – a naamirisna nga agsumbangir ti tadem ti balikas – addaan iti dua a kaipapanan. Ammona a naikaglis ti dilana. Maikaglis met ti dila iti saan nga umno a balikas?

Ginundawayan met dayta ni Mang Brando. Ta iti ngiwat a mabanniitan ti ikan.

“Lakaynakon, ngarud,” Kinunana sa immisem.

Pinerrengna ni Manang Lilia a naglibbi manen, sa pagamoan kinuna daytoy: “Iyibusmo ketdin dayta gatasmo, Mr. Buencamino, ta inta maturogen!” Timmakder ni Manang Lilia. A kasla adda ti likliklikanna a sumaruno pay a pagteng. Ammo dayta ni Mang Brando. Madlawna. Mariknana.

Inkapilitan met a timmakder ni Mang Brando.

“Inkan idiay siledmo. Siakon iti makaammo ditoy…”

Nagturong ni Mang Brando iti naitudo a siled. Naipangato dagiti siled, ken tumamdag met laeng iti salas ti pasilio dagitoy, ken makita dagiti nakarikep a ridaw. Ti siled a kamangenna ket siledda idi ken Manang Lilia.

Panglawaen ti siled. Naurnos. Ngem nadlawna nga awan ti lamp shade. Minulmolan ti mugingna a daytoy ti dakkel a parikutna. Saan a matmaturog no awan iti silaw a nakudrep. Di met makaturog iti narangrang a silaw. Lalo a di makaturog iti kasipngetan. Dina ammo no apay, ngem daytan ti nakairuamanna sipud pay idi ubing. Naiyanak sadiay Brgy. Mameltac, San Fernando, La Union. Duduada nga agkabsat ken ni Manangna a Teresita, maysa a maestra iti elementaria; tallo a lallaki ti anakda ken ni Kayongna a Luis, maysa met laeng a maestro ti elementaria. Kabbalayda dagiti dadakkelda – nga agtagikua iti groseria iti tiendaan ti San Fernando.

Nagidda iti nalamuyot a kama. Ngem naatap ti turog. Saanna a maarikap. Ngem ti agdadata a lumtaw iti mugingna ket ti saludsod nga agingga iti agdama ket saan pay laeng a nasungbatan. Saludsod a kayatna a masungbatan, ta adda dagiti mapagsasaip a pagteng a no ikkan iti importansia ket maliklikan ti pannakaulit ti saan a nasayaat a pasamak a dimteng.

Apay kadi a nagsinada ken ni Manang Lilia?

Ngem ti napigsa a karasakas ti bayakabak iti atep ti nangsungbat kadayta a saludsod iti mugingna. Napigsa manen. Ken adda pay ti angin a kabuyogna.

Agkaklaseda idi iti kolehio. First year, nasingeddan a dua. Secong year, agayan-ayatdan a dua. Third year, nagkallaysadan iti hues ta nagsikog ni Manang Lilia. Fourth yearna idi ni Mang Brando idi naipasngay ni Hazel. Apagragduarna iti kolehio idi agsinada.

Ngem ania ti makagapu nga inda nagsina?

Saan a matiliw ni Mang Brando ti sungbat. Ngem immapon ketdi iti panunotna, nga iti kapisi ti pusona, adda sadiay a siled a nakapempen ti ladawan ni Manang Lilia.

Matay kadi ti umuna nga ayat? Saan kano. Isu ti kuna dagiti nabasbasana a libro. Isu a saan met kenni Mang Brando. Ngamin kadagiti nakarelasionna, saanda a naipaay ti kapkapnekanna a rikna a nariknana iti denna ni Manang Lilia. Sapsapulenna ti kinasimbeng a nariknana idi, sinapulna dayta a rikna, ngem saanna a nasarakan. Saanna nga ammo no apay a dina masarakan. Idi agangay, imbukbokna laeng ti panawenna iti trabahona iti banko.

Nagsennaay ni Mang Brando. Saanna a maawatan — naulimek laeng, idinto nga awan ti serreg ti ngiwat ni Manang Lilia. Dominante. Dayta laeng met ti saanda a nagkinnaawatan a dua. Ket no nalipunosen ti nangato a purua, nga awanan iti naisarwag a komunikasion, agtungpal iti kas iti nagbanaganda a dua.

Immanges iti nauneg ni Mang Brando. No la koma ta saan a nagdarasudos idi, ngem nagturay met ngamin ti naganus pay laeng a muging.

Nagalingag. Nagsardengen ti bayakabak. Nagsuyaab. Ngem makaturog kadi no sigagangat ti silaw? Saan la ketdi. Sigurado a saan. Mas lalo pay a saan a makaturog no nalawag ti silaw.

Nasken a riingennna ni Manang Lilia no daytoy ket nakaturogen. Bumulod iti lampshade. Bimmangon. Inlukatna ti ridaw. Apagisu a rumuar idi rumuar met ni Manang Lilia iti siledna, nga adda awitna a lampshade!

“Amangan no dika makaturog no nakaiddep ti silaw, isu nga umayko koma ited daytoy,” kinunana. “Sori, ita laeng ngamin a malagipko,” kinunana a naggarikgik.

Immisem laeng ni Mang Brando. Awatenna koma ti lampshade idi nag-brownout!

Saan a maawatan dagiti pasamak a dumteng iti biag ti tao. Adu dagiti saan a makita iti kasipngetan; ngem lumtuadda dagita a saan a makita babaen kadagiti aramid. Ta nabileg unay ti aramid. Kadayta a kanito, nabaluden ni Manang Lilia kadagiti nabisked a takiag ni Mang Brando.

“I-I’m sorry, Lilia, ngem sika pay laeng ti agikut toy pusok agingga ita…”

“Ibbatannak…ibbatannak kunak…!” Naturay ti nabileg a timek.

Ngem ti bileg ni ayat ti mangiturturongen iti entablado kadayta a kanito. Ammo ni Mang Brando, mariknana, a kayat ni Manang Lilia iti rumuk-at kadagiti nabisked a takiag ni Mang Brando ngem saan a marikna ti lalaki dayta nga iruruk-at babaen iti tignay no di laeng iti balikas. Narway dagiti balikas ti panagkedked ni Manang Lilia; ngem narway met nga agdakiwas dagiti aramid ti Mang Brando. Kasla ketdin nageskrima ti bileg ni balikas ken ti bileg ni aramid. Agpingki dagiti bileg a maparnuay. Idi agangay, naibalat ni balikas, naabak ket inadipenen ni aramid idi nasarakan ni mawaw a bibig ti bibig ni managkedked.

Nupay naggangat manen ti silaw, napaut ti latta ti panaglantip dagiti bibig. Kas iti panaglantip ti tudo ken ti mawaw a daga. Pinagsaipna ti pegges ti darikmat tapno mabukel manen ti kalkalikaguman a karayo. Ti sudi ken imnas kalpasan ti bayakabak, nagtamed iti ulimek a mangimanmando ti amin; ta iti kabigatanna, ti lubong ket kablaawan manen ni Apo Init a nagbaklay iti baro nga agsapa…

Once there was a love/Deeper than any ocean/Once there was a love/Filled with such devotion/It was yours and mine/To hold and cherish/And to keep for a lifetime…

MAKALAWAS ti napalabas idi sumangpet da Hazel ken Joel kadayta nga agalas-otso iti agsapa. Impusotda ti napaksuyan a bagida iti sofa.

“Apagisu, mamigattayo pay sakayto rumidep.”

“Mapankami iti yan ni papa, mama. Nasayaat no isublimi a dagus ti kotsena ta bareng no ipabulodnanto pay. Adda dita batog a nakaparking.”

“Kukuayon. Gumatangak ita iti baro nga SUV.” Kinuna ni Mang Brando a rumrumuar manipud iti siledda ken mangisimsimpa ti kurbatana. Immulog iti lima pangal nga agdan. Sinabat ni Manang Lilia, sa immagek iti pingping ni Mang Brando ken isu payen iti nangisimpa ti kurbata ken kuelio ti asul a long sleeve.

Nabitattew da Hazel ken Joel. Agmalmalangada ken nakanganga.

“Kayatyo a sawen, papa, mama…” Saan a maibalikas ni Hazel ti kayatna a sawen, ta adda dagiti gundaway a saan a kabaelan ni balikas iti lumtaw ngem saan a maimameg ni aramid. Ni aramid ti aggunay a sandi ni balikas. Isu a pinagdippit laengen ni Hazel dagiti nakatudo a tammudona ken naglibbi a di agkesmay, nagkiyyet ken nakangato dagiti naingpis a kidayna nga umis-sem.

“Ay, naku! Dika man agarte-arte. Dika pay laeng nga artista ania, lauskan!” Kinuna ketdi ni Manang Lilia ket naggiddan a nagkatawa da Joel ken ni Mang Brando.

Siraragsak ni Hazel, a dagiti takiagna ket nagsinsin a nagdisso kadagiti tengnged da Mang Brando ken Manang Lilia sana inarakup ida…

Once there was a love/Deeper than any ocean… @

Addada pay laeng iti kalsada iti sanguanan ti balay ngem mangmangngegkon ti nasinggit a boses ni adingko a Ryan. Apagtallona pay laeng ngem kasta unayen ti kinatarabitna. Nakutikuti pay. Lumanagto iti panangkibin ni Mommy iti panagballasiwda. Naladawen a malem ket kagapgapuda a nangarruba iti balay da Anti Mariel iti bangir ti kalsada. Immibbet idi addadan iti las-ud ti paraangan. Timmaray nga immuna iti turong ti ruangan ti balay.

“Mommy, kasano a nakastrek diay bebi iti tian ni Anti Mariel?” pagammuan ta dinamag ni Ryan kenni Mommy. Sinublianna ni Mommy sa nagpakibin manen idi lumas-udda iti uneg.

Nganngani naibbatan ni Mommy ti dakulap ni adingko iti nangngegna a saludsod daytoy. Kunam met no manakem ni Ryan a nangulit iti saludsodna. Intingigna pay nga intangad ti taliawna. Kayatna siguro a penken no nangngeg met laeng ni Mommy. Immibbet manen idi saan a sumungbat ni Mommy. Linagtona a linabsan ti bassit ken umasul a pagpigadan iti sanguanan ti ridaw. Idi kuan, sinangona manen a kinita ni Mommy.

Minatmatak met ni Mommy. Makaellekak iti langana a nakangngeg iti saludsod ti kabsatko. Kasla tay kunada a nakangngeg a tuleng. Nagmattider sa nagtengngaag. Alisto ti panangibaw-ingna iti matana idi kitaen manen ni Ryan.

Namrayak ti nagulimek. Saanak a nagkutkuti. Kayatko a denggen ti isungbatna. Nakatugawak iti asideg ti maysa kadagiti tawa nga adda iti suli ti salas a tuman-aw iti kalsada. Ngem didak makita. Itay pay laeng nga ur-urayek ida a sumangpet.

“Aaaa…” uray la a limmabaga ti rupa ni Mommy iti panangkarawana iti isungbatna. Ngem sakbay a makasao manen, sinilpuan a dagus ni Ryan ti saludsodna.

“Tinilmon kadi ni Anti Mariel diay bebina, ha, Mommy?” apagapaman a ginuyodna ti sabongan a palda ni Mommy idi saanna a sabaten dagiti inosente a mata ti adingko.

Mapilpilit ti katawa ni Mommy. “Saan anak. Kua…”

“Ah, ammokon! Minadyik ni Apo Dios?”

“Wen, wen. Impan ni Apo Dios!” Kasla nabang-aran ti langa ni Mommy.

“Ni Apo Dios?” nagbiragsotak. Dimsaagak manipud iti nangato a tugaw a naiyampir iti tawa. Daytoy a tugaw ti kanayon nga ayanko ditoy salas.

Siguro nasagidko ti kurtina iti ididissaagko iti tugaw. Nagtalangkiaw ngamin ni Mommy. Nagsaltek ti panagkitana iti nagkuti a puraw ken agsaragasag iti kaingpisna a kurtina iti likudak. Nalabit a kayatna a siguraduen no nakalukat dagiti de-sarming a tawa. Nakaserrada amin. Tinaliawna ti nakalukat pay laeng a ruangan iti likudanda. Kasla agsapul iti pagilasinan iti uray sangkabassit laeng a pul-oy ti angin.

Ngem natalna dagiti bulong ti kayo iti ruar. Kasta met dagiti bulong dagiti nakamasetera ken narukbos a rosas nga adda iti abay ti pagserkan. Awan kutkuti dagiti agraraay a sabongda.

Kimmita manen iti turong ti ayanko. Ngem saanen nga agkutkuti ti kurtina.Apagapaman a sinagid ni Mommy ti tuktok ti agongna. Kayatna siguro a penken nga aggapu ita iti ruar ti agat-rosas a naangotna.

“Kasanonto ngarud a rummuar diay bebi, Mommy? Magna idiay ngiwat ni Anti Mariel?” ni manen Ryan. Napatilmonak idi iruarna ti kendi manipud iti makannigid a bulsa ti kabarbaro a pantalonna.

“E di kua…” inrugi ni Mommy. Kasla nakabasol ti langana a bimsag. Inaprosanna manen ti agongna a kasla pambarna iti mabalin a panagbeddal dagiti sumaruno nga ibagana. Ken saan a makatalna dagiti matana.

Saankon nga inuray pay ti nayon ti sungbat ni Mommy. Timmarayakon a rimmuar. Naisurot a nagkuti ti kurtina. Diakon ammo no nadlaw manen ni Mommy.

Itugawko koma a buyaen ti panagaripapa ni Mommy kadagiti isungbatna kadagiti saludsod ni Ryan. Ngem nakariknaak iti panagimon iti kabsatko. Isu a dinaguskon ti rimmuar manipud iti salas nga ayanda. Tinurongko ti kusina nga agtarus iti terasa. Agtunged daytoy iti bassit a hardin iti likudan ti balay. Nalagipko ti kendi nga iggem ni Ryan. Ania ngata ti ramanna? Ken kayatko koma met iti mangisibro iti pantalon. Wenno mapadasan met ti agpantalon.

Kasla awan iti nakemko a nagturong iti indayon a nakabitin iti sirok ti mangga. Adda daytoy iti makannigid a paset ti solar. Saanakon a nagsardeng tapno apresiarek dagiti masetas a naintar iti dalan a sangkadayaw dagiti bisita ni Mommy tunggal maisar-ongda ditoy hardin.

Ti indayon ti kaay-ayo ni Ryan a paset ti hardin. Kasta met kaniak, ngem dina nga ammo dayta. Uray ni Mommy, dina met nga ammo. Diak ngamin maibaga kadakuada.

Nagtugawak iti indayon. Inkusayko dagiti sakak iti daga ngem saanko met a mapagpallayog ti indayon. Insardengko met laeng idi agangay.

Napaangesak manen iti nauneg. Adda koma man met mangitultulod kaniak iti daytoy nga indayon. Kas iti ar-aramiden dagiti apong ni Ryan no umayda sumarungkar. Siguradok a diak mabuteng uray no kasanot’ kapigsa ti panangipallayogda. Diak la malipatan ti kinaganas ti maiyindayon idi naminsan a nakilubbonak kenni Ryan kabayatan nga itultulod ti apongna a lakay. Ania ngarud, nakiap-apongak metten a, tapno mairamanak a maiyindayon.

Tinaliawko ti naggapuak idi agangay. Makapnek met la ngata dagiti sungbat  ni Mommy kadagiti saludsod ni Ryan?

Mabalin a saan manen. Dagullit ni adingko ket ti la masalsaludsodna. Ikarkarigatan met no kua ni Mommy a sungbatan uray no dina ammo ti isungbatna. Wenno saan, uray no ammona ti sungbatna ngem dina ammo nga ilawlawag iti magaw-at ti panunot ni adingko.

Madlaw a kaykayat la unay ni Mommy ti kabsatko. Adda listaanna kadagiti gapuananna. ‘Milestones’, kunana man. Dina malipatan ti petsa idi immuna a binalikas ni Ryan ti “mah-mah”. Kaay-ayona nga ipadamag kadagiti mayat a dumngeg a siam a bulan laeng ni Ryan idi magna. Sana inayon a walo a bulanna laeng idi mangrugi nga agsao.

Para kenni Mommy, ni adingko ti kasayaatan a pasamak ti biagna. Isuna pay ti kasiriban nga ubing iti rabaw ti daga. Tagisam-iten man ni Mommy dagiti ibaga dagiti gagayyemna nga isu ti immalaan ni adingko. Nangruna no ayonanda iti ibagbagana nga agpada nga agbalbalikas dagiti matada. Wenno saan, ibagada a bagbagay ni adingko ti panguloten a buokna. Wenno no dayawenda ti natundiris nga agongna. Kasla man la agpalpalakpak dagiti lapayag ni Mommy no mangngegna dagita a pannakapadayawna.

Agsennaayak met no kua. Kumurikor ti napalalo nga imon iti unegko. Ammok, rumbeng nga ayatek ti kabsatko. Ngem kasla nagrigat man a makibinglayak iti ayat ni Mommy. No maminsan, diak magawidan nga idawat a matay koma laengen ni adingko.

Ngem masansan ketdi a kagurak ti bagik iti kasta a mapampanunotko. Kanayon nga im-impek nga agka-ay-ayamankami koma. Agabaykami koma nga agbuya kadagiti paboritona a cartoons iti TV. Wenno saan, agay-ayamkami kadagiti nakaad-adu nga ay-ayamna.

No dadduma, im-impek pay nga agpaisuro koma kaniak a kas manongna. Agpaaramid iti ullaw. Wenno saan, pagtinnulunganmi nga aramiden a sinankotse dagiti nadumaduma iti marisna a Lego-blocksna. Ulienmi koma ti puon ti mangga nga adda iti likud ti balay. Wenno saan, agkuyogkami a mapan makiay-ayam kadagiti ubbing iti karruba. Ken uray no ania ditan a kanayon nga ar-aramiden dagiti ubbing a lallaki. Kayatak man a panunoten a siakto ti kagayyeman ni Ryan intono agpadakamin a sumrek iti iskuelaan.

Saan laeng a ni Ryan ken dagiti aramidna ti apalak. Umapalak kadagiti aramid dagiti agkabsat nga ubbing dita bangir a kaarruba. Binigat a makitak ida nga agkibin a sumrek iti eskuelaan no kasdiay nga agpanpannimidak idiay ayan ti tawa a sangkasiput ni Mommy. Adda met dagiti kanito nga umayda ditoy mangarruba ket agaayamda iti sanguanan ti balay. Bantayan ida ni Mommy. Ayankonto laengen ti umap-apal a nakamattider iti abay dagiti nakamasetera a rosas. Kasla kaang-angotko pay ketdin dagidiay a rosas.

Ken, ania ket koman a ragsakko no malagip met ni Mommy ti panagkanagananko. Nagmayat ket koman ti riknak no insursuratna met dagiti babassit a nagapuanak. Kasta unay koma ti isemko no madlawna met nga agkarkarupakami la unay. Nagsayaat koma ti turogko iti rabii no ililinak met a kas iti ar-aramidenna iti kabsatko. Uray la siguro dumakkel ti pusok no sipaparammag nga ibagana kadagiti gagayyemna nga anaknak. Urayak la siguro lumabbaga iti ragsak no iwaragawagna met no kasano kasapa a nasursurok ti magna. Nangnangruna manen no saritaenna ti ragsakna a nakangngeg iti umuna a balikasko.

Ngem dina maaramid dagita. Imposible. Ta kasano aya a mailistana wenno malagipna man laeng dagiti bambanag a saan met a naglabas?

No la koma siak ti pinilina idi a saan ket a dagiti dadduma pay a nasnasken kano a banbanag. Hay, ania metten.

Kasano kadi kabayagnan daydi rugi ti panagkadkaduami kenni Mommy? Siam a tawen? Sangapulo? Nasursurok sa pay bassit.

Kadagiti bangungot ni Mommy, kanayon a makitak dagiti nalimed a saem ti napalabasna. Balasang pay laeng idi. Sangkadayaw ti kaaduan ti pintasna. Mabigbigbig pay ti kinasiribna iti eskuelaan iti Manila a pangilepleppasanna iti kursona iti kolehio. Nakananama ti masakbayanna. Ngem dina kano naaluadan ti bagina a nagayat iti lalaki a nakaputot kaniak. Guapo, kuna dagiti gagayyem ni Mommy. Anak ti maysa a nalatak ken natakneng kano a negosiante.

Kas kadagiti dadduma nga agayan-ayat, inturayan ida ti rugsoda. Ken ti kinaliwayda. Nadarangda iti sulisog ti lasag. Ania pay, nainawak. Ngem iti apagkanito laeng a panawen. Apagisu a dua a bulan.

Innem a lawaskon iti tian ni Mommy idi madlawna nga agnginaw kaniak. Dagus a nakariknaak iti saan a nasayaat a partaan. Agasem, di man laeng naragsakan a nakaammo nga agnginaw. Awan man laeng gagarna a makakita kaniak. Kasta ketdi unay ti danag ken sangitna a nakaammo nga imetnak.

Kasla nagpukaw nga asuk amin a gagarko a maiyanak iti lubong. Nakariknaak iti pannakaupay. Nupay kasta, nangnamnamaak nga agbaliwto met laeng ti rikna ni Mommy kaniak inton maiyanaknak. Nangruna inton ubbaennak.

Ngem nakeltay daydi a namnama idi mangrugi nga agbaliw ti galad ni Mommy. Nangruna la ngarud idi ibaga ti amak a saanna pay a mabalin nga ikasar ni Mommy. Papatayen kano dagiti nagannakna. Ken kangrunaanna, mapukaw kano ti narayray a masakbayanda.

Iti kabigatan daydi nga aldaw, nakakaskasdaaw ta nasapa a nagriing ni Mommy uray no awan klasena. Kunak no leppasennan dagiti rebbengenna iti eskuelaan. Asideg ngaminen ti maudi nga aldaw a panagited. Wenno saan, agrepaso para iti eksamen. Nganngani ngaminen ti panagserra ti klase.

Ngem awan iti eskuelaan ti panunot ni Mommy idi agrubuat.

Nakatangkayagen ti init idi rummuarkami kenni Mommy. Ammok ta nangngegko ti panagreklamona iti pudot idi rummuar iti apartmentna. Adda ti apartmentna iti asideg ti sumsumrekanna nga unibersidad.

Limmugan ni Mommy iti dyip. Dyip, kuna man ti nalaaw a tsuper nga agay-ayab iti lumugan iti dyipna.

Kalpasan ti sumagmamano a minuto, dimsaag. Sa naglugan manen iti sabali. Idi kuan, dimsaag iti natagari a lugar. Umariwawa dagiti tattao. Makidinnaeg ti bosesda kadagiti bumunosina a lugan. Ipukpukkawda dagiti tagilakoda kadagiti aglabas.

“Quiapo siguro ditoyen,” nakunak iti nakemko. Nangngegko itay ni Mommy a nangibaga iti tsuper a dumsaag kano iti Quiapo.

Nagna ni Mommy iti sirok ti sumaniit ti rayana nga init. Nagkarenkenak iti tianna a kas panagprotestak. Alusiisenak. Ipakaasik koma a magna iti linong ken aginana koma bassit. Ngem kasla igaggagarana ti ar-aramidenna. Dina man laeng denggen ti reklamok.

Iti di mabayag, naginayad met laeng. Idi kuan, nagsardeng iti sanguanan ti maysa a baket a pumanukkaw. “Ugat, ugat kayo diyan!”

Siguro nadlaw ti baket ni Mommy ta kinatungtongna daytoy. “Ano’ng hinahanap mo, Ineng? Pamparegla ba?”

Nagmirugrogak. “Ania ngata daydiay?” nakunak iti nakemko.

Saanko a nangngeg ni Mommy a simmungbat ngem nangngegko ti baket idi agsao manen.

“Ito ang kunin mo. Malakas ito. Daratnan ka agad pagkainom mo niyan.”

“Hindi ba ito delikado, Manang?” Paarasaas ti saludsod ni Mommy.

“Siempre hindi. Ikaw naman.”

Nagduadua siguro ni Mommy ta awanen ressatna ti panagsao ti baket. Nagadu kano dagiti babbai a gumatgatang kenkuana iti kasta nga agas.

“Ibibigay ko na lang sa iyo sa singkuenta. Pangbuena mano lang,” intuloy ti baket.

Diak ammo no ginatang wenno saan ni Mommy ti ididiaya ti baket. Diak met naawatan amin a nagsaritaanda. Pamparegla? Daratnan? Delikado? Inumen laeng ti naawatak. Ket kasla mawawak metten iti pannakangngegko kadayta a balikas.

Iti di agbayag, magmagna manen ni Mommy iti babaet dagiti adu a boses. Nasaludsodko iti bagik no kasano ti langa ti Quiapo. Nagragsak siguro dayta a lugar gapu iti kaadu ti tao. Dinarepdepko a makitakto met koma inton dumakkelak bassit. Bareng ipasiarnakto ni Mommy ditoy a lugar. Agkibinkaminto.

Manen, naglugan ni Mommy iti dyip. Sa bimmaba. Sa immalatiw iti sabali pay a dyip. Pinugtuak nga agawidkamin. Ket kusto ti atapko.

Nagdiretso ni Mommy iti kuartona idi nakasangpetkami iti apartmentna. Nagtarus a nagidda iti kamana. Nabang-aranak. Nagmayat la ketdin no kasta nga agidda ni Mommy iti nalamuyot a katrena. Mainanaanak met no kua.

Nabayag a nakaidda laeng ni Mommy. Awan pulos kutkutina. Kasla nauneg ti pampanunotenna. Sennaay a sennaay. Uray siak, naisursurotak payen a nagsensennaay.

Ania ngata ti parikut ni Mommy? Mangrugiakon a mabisin ken mawaw. Di met la bumangonen. Mangisakmol koma met, uray tinapay laeng. Ken uminom koma iti danum. Wenno gatas. Uray ‘tay kaykayatna a kape ket di pay imminum itay bigat! Ngem di man laeng ipangag ni Mommy dagiti pagkasapulak. Ania pay, napasennaayak lattan.

Idi kuan nangngegko dagiti kasla maliplipit a saning-i ni Mommy. Nagarikenken ti mugingko. Kayatko nga arakupen ken tulongan. Kayatko nga ibaga a sumayaatto met laeng ti riknana. Maikawa laeng siguro ta siempre, addaakon nga imetna. Kayatko nga ibaga a malasatanna, no ania man dayta a mangpaspasakit kenkuana. Nangruna ita ta addaakon a mangkadkadua kenkuana.

Nabayag bassit sakbay a nagsardeng ni Mommy nga agsangit. Idi kuan, nariknak ti imana a mangap-apros iti tianna. Nakariknaak iti naisangsangayan a bara. Urayak la a nakalua idi nangngegko dagiti arasaas ni Mommy: “Pakawanennak, Baby. Pakawanennak koma iti mamin-adu.”

Ammokon a nasayaat met laengen ti pagturongan ti amin.

Kayatko nga iggaman dagiti dakulap ni Mommy. Kayatko nga ipakaammo a maawatak ti ibagbagana. Nga awan ti gapu tapno dumawat iti pammakawan. Nga ay-ayatek uray no medio naladaw a nakarikna iti panangipateg kaniak. Limmukay ti aangsak. Napatangadak a nagyaman.

Idi kuan, nariknak a bimmangon ni Mommy. Ket urayak la napalagto iti ragsakko idi mariknak nga adda tinilmonna. Dinengngegna met laengen dagiti ararawko. Dagus nga inungapko dagiti bibigko tapno maki-inumak iti dayta a banag nga ininumna.

Ngem idi dummanon ti mainum iti bassit-usit a pakabuklak, napaikkisak gapu iti saem a kasla mangpigpigis kaniak. Nagikkissak. Nagsangitak a nangawag kenni Mommy tapno isalakannak.

“Mommy, Mommy, Mommy!” inyik-ikkisko. Ngem anian ta dinak a nangngeg ni Mommy. Ania ngatan ti napasamakna?

Kamkamatekon ti angesko. Ket iti maudi a panagnguy-ak, idi laeng a naawatak no ania ti idawdawatan ni Mommy iti pammakawan. Agsangitak koma pay ngem naladawen.

Awanakon iti uneg ni Mommy idi makapuotak. Agtatapawakon iti angin, iti uneg ti kuarto ni Mommy. Saankon a marikna ti apdi ken saem a nangbungon itay kaniak. Saanakon a makarikna iti waw wenno bisin. Saankon a marikna no naragsak wenno naliday ti inak. Awanen, naputeden a namimpinsan ti linas a namagsilpo iti riknak iti rikna ni Mommy. Ngem makariknaakon iti aggun-gunay a pul-oy. Makitakon ti lawag ti init. Bukodkon dagiti mariknak, dagiti mangngegko, dagiti makitak.

Nakitak ti nakabuklak a nakawara iti kuarto ni Mommy idi itarayda iti ospital. Nakabuklak kunak ta nalpasen. Naglabasen. Naiwarsi a kasla awan aniamanna iti suelo.

Awan man la’ng uray maysa la koma a nakapanunot a nangpunas kaniak. Nalawag a nakitak a maysaak laeng gayam a tukel ti dara. Saan a bagi.

Kasla husto ti kinuna ti amak kenni Mommy idi isingasingna a nasaysayaat no paikkatnak.

“Saan pay nga ubing ti pagsarsaritaanta ditoy, Annie. Maysa laeng a tukel ti dara, awan surok, awan kurangna,” imbagana idi. Sana innayon, “Saanmo a mapatay ti saan pay met a sibibiag.”

Wen, husto ti amak a maysaak laeng a tukel ti dara. Ngem dakkel a biddut ti kunana a saanak pay a sibibiag. Sakbay pay a narikna ni Mommy nga imetnak, addan biag nga agpitpitik kaniak. Isu a manipud idi sinaona dagita a nasakit a balikas, ginurakon ti amak.

Nagngangabit ni Mommy. Ti nasakit, di man laeng immay binisita ti amak. Makapasuron!

Naasianak kenni Mommy, kaniami a dua. Ngem kangrunaanna, inay-ayko ti bagik. Awan ti mangayat kaniak kadagiti nagannakko. Agasem, kadakuada, maysaak laeng nga aningaas. Awanan biag. Awanan pagtaengan. Awanan iti nagan. Awananak pay gayam iti bagi. Maysaak laeng a parsiak ti dara. Dagiti impagarupko a ngiwatko, mugingko, imak, sakak, ken no ania ditan a pasetko, dardarepdepko laeng gayam.

Diak pay ketdi ammo no maysaak a lalaki wenno babai. Impapanko lattan a maysaak a lalaki. Ammok ngamin a kadawyan kadagiti ubbing, adda lalaki wenno babai. Pinilik ti agbalin a lalaki. Ba’am man.

Ngem iti rigatna ket saanak a kadawyan nga ubing. Ken saanak sa pay ketdi a makuna nga ubing. Maysaak laeng a lagip a di makalipat. Maysa a kamali ti napalabas a saan a makatukod iti unegna tapno mamakawan. Ken mapakawan.

Isu nga addaak latta a patinayon. Addaak iti asideg ni Mommy uray no dinak makita. Ngem mariknanak ngata? Diak la ammo. Sursurotek iti inaldaw. Sipsiputak a kankanayon. Sagpaminsan, ikuldingko kenkuana nga ipalagip ti maipanggep kaniak. Buybuyaek no kasdiay nga ukiren iti basol ken babawi. Dengdenggek no kua ti panangidung-awna iti nagan-ti-sangkaaduan nga inyawagna kaniak: “Bebi.” Dinak man la napanunot nga ikkan iti nagan!

Isu a siak lattan ti nangpanagan iti bagik. Angelo. Manipud iti anghel. Naladingit nga anghel. Ngem di bale, basta anghel.

Saksiak iti in-inut a pannakasursuro ni Mommy a manglipat iti dakkel a paset ti napalabasna. Nagtakderak iti abayna idi awatenna ti diplomana. Saksiak iti in-inut nga isasagpatna iti balligi iti karera a napilina. Saksiak idi nasursurona manen ti agayat. Kinuyogko pay iti altar idi agkasarda iti Daddy ni Ryan. Ngem iti amin ken kadagita a kanito, nagtalinaed a kawaw ti unegko. Pulos nga awan man laeng ti uray ania a makaguyugoy a rikna a simmangbay kaniak.

Ngem idi mangrugi a dumakkel ti tian ni Mommy, adda diak mailadawan a naglalabbet a rikna a simmangbay iti kaunggak. Iti panagriknak, kasla maisuysuyoak manen iti uneg ti bagi ni Mommy. Ngem saan met a siak ti adda iti uneg. Saanak metten a paset ti bagi ni Mommy, ti kinataona. Ken iti kaanoman, saanakon a mabalin nga agbalin pay a pasetna. Ta maysaak laengen nga arasaas iti angin. Arasaas nga agpilpilit a mangsupiat iti pannakaidaknirna iti lugar a nakaikarianna. Wenno gasat a nakaikarianna kadi itay?

Isu a tunggal makitak nga aprosan ni Mommy ti tianna, makariknaak iti… apal… imon… luksaw? Wen, agimonak iti sikog ni Mommy. Kada mangngegko nga ibagana iti asawana ti gagarna a makakita iti baro a bebina, agwingiwingak. Malidayanak a makautob a dina man la naiyesngaw dagita a balikas idi siak ti sikogna. Ket agsakit ti nakemko. Saludsodek no kua iti bagik no ania ti adda iti daytoy a bebi tapno ayaten ni Mommy iti kasta unay. Wenno saan, no ania ti dakkel a nagbasolak tapno agbalinak a saan a maikari iti ayat a kalkalikagumak.

Idi maiyanak ti kabsatko, kasla adda pasetko a natay ken adda met pasetko a nagungar. Babaen iti kabsatko, nakitak no kasano koma ti nagbalinak no naikkanak met iti gundaway a nagbiag. A naglasag. Nakitak ti nagbalin koma a bagik kadagiti matana, kadagiti naingpis a bibigna, kadagiti babassit nga ima ken sakana, iti pakabuklanna ken iti nainayad ken natalinaay a panagangesna.

Ngem kasla natayak met, manen, ta addan nangsukat kaniak. Isu a kabayatan ti panagdakkel ti kabsatko, adda gura a nagrusbong iti kaunggak. Kinagurak ni adingko gapu iti panangagawna iti lugarko. Kinasimronko ta naited amin kenkuana ti ayat a diak man la pulos nalak-aman.

No kasta a naragsak, aglalo no agkatawa, agpasugnodak iti suli. Ipapanko ngamin a siak ti katkatawaanna. Ken kada dayawen ni Mommy, mariknak ti nauneg a sugat iti barukongko. Iti panagriknak, kasla bagbagkongennak iti maminribu ket maysa ti inak.

“Daddyyy!”

Urayak la a nganngani natinnag iti indayon a nagtugawak iti kigtotko. Nagpigsa la ketdin aya ti boses ni adingko. Makatitileng!

Nagtalangkiawak. Isu pay laeng ti pannakadlawko a nasipnget gayamen ti aglawlaw. Nakasangpet la ketdin ti Daddy ni adingko manipud iti trabahona. Isu siguro a kasta unay manen ti ikkisna iti ragsak. Ania man ngatan ti pasarabona kenni Ryan?

Nagar-arudokak nga immasideg iti balay. Nainayad ti panangilukatko iti ridaw iti kusina. Kasta met ti pannagnak a nagturong iti salas. Ket naipasabat kaniak ti buya a nangsutil manen iti imon a nagbalay iti barukongko. Naragsak ni adingko a nakatugaw iti saklot ni Daddyna. Kasla rapido ti bibigna a mangis-istoria kadagiti inaramid ken nakitana iti nagmalem. Iggemnan ti pasarabona a sinan-trak. Ad-adda manen ti imonko.

Nagtarusak iti dati a puestok. Iti nangato a tugaw iti asideg ti tawa a nakurtinaan iti puraw nga agaragaag.

“Daddy, adda bebi idiay uneg ti tian ni Anti Mariel!” imbulladna.

“Kasanom nga ammo a baby daydiay? Nakitam?” Inamad ni Daddyna.

“Ay, lakay, ti la masalsaludsodna dayta anakmo. Kasano kano a nakauneg ‘diay baby idiay tian ni Mariel,” insengngat ni Mommy.

Pimgaak ti Daddy ni adingko. “Ket, ania ti insungbatmo?”

“Di imbagak nga impan ni Apo Dios.”

“Impalawagmo koma a no kasano a talaga a maaramid.”

“Kasano koma?” immulagat ni Mommy. “Saan a kasta kalaka ti mangipalawag iti dayta a banag, kunam sa.”

“No ikkam a iti sabali a kaipapanan dagiti balikas.”

“Apay a dimo padasen a sungbatan dagiti saludsodna,” inkarit ni Mommy a nakaisem.

Uray la nga agkiyyet ni Mommy kadagiti balikas nga us-usaren ti asawana iti panagipalawagna kenni Ryan no kasano a nakastrek ti bebi iti tian ni Anti Mariel. Ken no kasanonto a rummuar. Naayatanak man iti impalawag ti Daddy ni Ryan. Napalagtoak ket nasalgidko ti kurtina. Nasiputan ni Mommy ti panagkuti ti kurtina ket idi agangay, nagpambar daytoy a mapan kanon iti kusina. Agidasar kano iti pangrabiida.

Intultuloy da adingko ken ni Daddyna ti nagtungtong. Idi agangay, sinurotda met laeng ni Mommy iti kusina. Mayat ti katkatawada.

Saanakon a simmurot iti panganan. Napanak ketdi nagtugaw iti sopa a nakaidissuan ti de-bateria a trak-trak ni adingko. Inap-aprosak.

Nagsayaat la ket koman no pasetnak met dayta a pamilia. Uray siak pay ketdin ti mangsungbat kadagiti saludsod ni adingko. Ammokon a, ti sungbat dagiti saludsodna. Naglaka! Addaak ngamin iti sikigan ni Mommy idi agpasikal. Binanbantayak pay ketdi a, idi naganak. Inap-aprosak ti mugingna.

Nakipagrag-oak idi rimmuar ni Ryan. Kasla nairamanak a naiduayya ket nalipatak ti imonko idi umuna nga ubbaen ken pasusuen ni Mommy. Nakiabayak iti Daddy ni Ryan idi ibagana nga isu ti kakitkitana.

Adun ti ammok. Ad-adun nga amang ti ammok ngem ti naamuak koma no saannak nga inregreg ni Mommy. Uray no kasla gagangay laeng nga ubing ti panunotko no dadduma, adun ti ammok kadagiti banag dagiti nataengan. Ngem ania ngay ket saanak met ngaminen nga ubing. Wenno, saanak met ngamin a talaga nga ubing.

A, basta, narigat nga ilawlawag no aniaak.

Wen, ammokon ti pudno a sungbat dagiti saludsod ni Ryan a saan a kayat nga ibuksilan ni Mommy.

Ngem uray no adun ti ammok, dumges latta ti gagarko a mangammo iti sungbat ni Mommy kadagiti saludsod nga agay-ayam iti panunotko. No dadduma, mapanpanunotko a pagsaludsodan met koma ti amak. Ngem diak met ammo no ayanna ita, uray koma laeng iti lagip ni Mommy. Ken kagurak pay laeng isuna.

Isu a ni Mommy latta koman. Uray ibagbagak nga adda kapkapuyna, saanko met nga ipilit a kasta. Kas nakunakon, daydayawenda ti siribna.

Saankon nga idukit nga iparammagnak met iti sabali. Uray saanen a lumabbasit iti bain wenno iti pasindayagna. Basta la ketdi dumngeg kadagiti saludsodko. Ken mangted iti umiso a sungbat. Daytay napudno a sungbat. Daytay naggapu iti pusona.

Naiduma dagiti saludsod a kayatko a maikkan iti naan-anay a sungbat. Kayatko a maammuan no apay a saanak a maikari iti panangipategna. Kangrunaanna, kayatko nga ammuen no kasano a naiturednak nga inregreg.

Ketdi, saanko siguron a pikaren dagita a saludsod. Nalpasen. Napalabasdan. Ken nabannogakon. Kayatkon ti agsimpa, ti aginana.

Ngem kasano ken kaano? Kasano a sumaklangak kenni Talinaay no saanko met a maibaga no siasinoak? No siasino ti naggapuak? Ken no awan ti mayat a mangaklon kaniak?

Ta ngamin di man la mautob ni Mommy a kasapulak met ti malagip sagpaminsan. Daytay pananglagip a napno iti iliw. Daytay adda kakuyogna a pangumusta. Saan ket a tay pananglagip nga indukit ti basol.

Bassit laeng met ket dagiti ararawko. Saannak koma a pagtalinaeden a palimed ken kasla awan kaes-eskanna a biddut. Aklonenna koma ketdi a nagbalinak a pasetna. Ta nadagsen man nga awitek ti panaginkukunana a saanak a napasamak. Kasla awan pulos kaimudingak iti panagriknak.

Ken awagannak koma met iti nabuniagan a nagan a kas kenni Ryan. Wenno uray iti nagan lattan a binulodko. Angelo. Ta im-impek man nga adda met koma maikur-it a naganko iti libro ti biag.

Kangrunaanna, agbalinak koma met a paset ti karagragna. Ti kararagda a sangapamilia. Tapno maukarkaranak metten manipud iti pannakaibaludko iti tawid-a-basol. Agpatingga met no kuan ti panagkatangkatangko iti daytoy a lubong dagiti nabiag. Ket naan-anayton nga agpukaw dagiti ilem ken apal a nangbalkot kaniak.

Ngem maibtur ngata ni Mommy nga ipudno ti napalabasna? Para kaniak? Para kenkuana? Para kadakuada?

Ken wen, para kenni Ryan.

Ah, Mommy. Kaanonto a maawatam dagiti parangarang ti aggunay a kurtina iti salas? Kaanonto a pasangbayem ti umno a Lagip tunggal agadiwara ti nagpaiduma nga angot-rosas iti salas? Ken kaanonto nga iyaonnak manipud iti daytoy ingget sipngetna a lipat a nangikarunukonam kaniak?

No laeng koma mangngegnak ni Mommy. #

———————————————–
Umuna a gugguna, 2010 Don Carlos Palanca Awards for Literature (Short Story – Iluko Category).
Naipablaak iti Bannawag, Nobiemre 1, 2010.

Nasurat idi Setiembre, 2009.

by Cles B. Rambaud

“This hard-headed woman!” Grandmother Flora intoned indignantly.

I was sure it was grandmother who was talking although I could not see her for she was inside their house made of cogon and bamboo. I also knew it was Great-grandmother Alling whom she was angry at because there was no other else whom she called “hard-headed.”

“But I have not been to Amros’ house in months, daughter,” I heard Great-Grandmother Alling’s voice, also emanating from inside the house. I was under the old carabao mango tree at the yard in front of the house helping Grandfather Ikong husk his harvest of yellow corn.

“And whom are you angry at again?” Grandfather Ikong said gravely as he looked up at grandmother’s direction. We heard them clearly because the house had only a three-tiered bamboo stair.

“That old woman wants me to accompany her again to Bakwit’s house,” grandmother said. She had already come out of the house and was sitting comfortably at the low-floored annex lighting up her hand-rolled cigar with a live ember she took from the earthen stove.

“Then accompany her… is there anything wrong with that?” grandfather retorted as he threw a corncob at their only rooster which kept coming back and forth to peck at the bunch of unhusked corn lying near the carabao yoke where grandfather sat down.

“So that when we arrive there, she will tell me that she’ll come with me again?”

“Please, daughter,” said great-grandmother. She was walking hunchbacked towards the door, groping her way with her frail hands. Then she sat at the doorway. “If I’m not blind I can go there by myself.”

On the trail north of the house, I saw my father coming towards us. He had a weedy frame and by the way he swayed while walking, I knew he was drunk again.

“Your son will soon be in high school this coming June but you have not changed a bit,” Grandfather Ikong said with displeasure as soon as father was of spitting distance from us. “May God forbid but I hope you’ll not end up like your Tata Alpri who pickled his liver with liquor.”

I heard that Grandfather Alpri or Alfredo who was a cousin of Grandfather Ikong died as an alcoholic. He will be a month old dead tomorrow and a mass will be offered at their house tomorrow evening for his salvation.

Father just smiled wryly. His cheeks were hollow and ashen. His beard looked like a male goat’s, and his hair had not seen a barber for a long time now.

“And where did you take a shot again?” grandfather asked. He was a dwarf of a man with a receding forehead but with powerful muscles even for his age, and he could easily knock my father down should they wrestle with each other.

“Over there at Cousin Jamin’s,” was my father’s lazy reply. “He had already sold his wooden sugar cane crusher and he treated me with a bottle of gin.”

I was sure that Uncle Jamin sold his cane crusher to the antique buyers who came from far-away Manila. For two days now, the buyers’ big truck had been parked at Uncle Jamin’s yard. They, so I heard, bought anything of age like cart wheels or hand-carved wooden images of saints. I also heard that they would be going back to Manila the day after tomorrow.

“And how much did he get for it?” Grandmother Flora asked eagerly. Her cigar was now emitting smoke like that of a ship going on full speed.

“One thousand pesos,” was father’s reply. “He said it would have been more expensive were it not for its missing teeth.”

“Jamin and you have the brain of a catfish,” grandfather spat out. “His father nearly died just to have that crusher. Now, he sold it like a useless tree stump.”

“Why, that’s good because they now have something to buy rice,” grandmother said as she took a deep puff of her cigar.

“Another human being with a catfish brain,” grandfather said.

“Is it the sugar cane crusher of Midsor you are talking about, daughter?” great-grandmother asked. “He and my long-dead Brother Anton, your Tata Anton, God bless his soul, cut it from the forest somewhere in Banna. They hauled the log for nearly a week with their carabaos up to Paoay.”

But I was not paying attention to them. If it was true that Uncle Jamin had already sold his cane crusher then he would no longer plant sugarcanes and we would no longer have molasses to eat.
“And where do you think you are going?” grandfather asked father who was now starting to walk away from us.

“Over there,” father said without even saying anything to me, as if he did not see me.

“You have a very limited vocabulary. Don’t you have any other word than ‘over there?” grandfather was beginning to get irked. “Hay, you, Insiong, may God forbid, but if you don’t mend your ways, your wife will surely pack up her things and leave you and your son!”

The sound of father’s urine falling on the old bamboo fence accompanied grandfather’s admonition. Having relieved himself, father walked towards our house on the low hill near grandfather’s house.

“And what about my request, daughter? Will you accompany me?” It was great-grandmother again nagging grandmother.

Grandmother, who was now savoring the intoxicating smoke of her cigar did not reply so grandfather said to me: “Have my carabao ready, Ji, and accompany you great-grandmother.” My name is Jay.

“Then bring down great-grandmother’s wooden trunk here, grandfather,” I said as I left the corn I was husking. It was great-grandmother’s custom to bring with her trunk whenever she visited one of her children and planned to stay there “for along time.” Maybe this had already infuriated grandmother because she herself had to carry the trunk on her head whenever she accompanied great-grandmother. Grandmother was a stout woman but the trunk was also big and she had to hike a two-kilometer mountain trail before they could reach Grandfather Amros’ house.

The trunk was already at the yard when I arrived with grandfather’s carabao that pulled a sledge.

“Don’t tell me that you’ll prepare to come back here again as soon as you’ll reach Bakwit’s house,” grandmother said. “It’s nearly four o’clock in the afternoon. If you come back with Ji, you’ll be here at past midnight!

“Of course not, daughter,” great-grandmother’s voice was as calm as ever. Her chemise and long hand-woven skirt was newly-ironed and this seemed to have straightened her back.

“Sit down at the back of the trunk, great-grandmother,” I told great-grandmother as soon as Grandfather Ikong had tied the trunk securely to the sledge. But she told me she would rather walk to exercise her legs. She was holding a thin yard-long bamboo stick which she would continually tap at the ground or at the sledge. The stick served as her eyes.

It was still tobacco season and the path was still passable. If it would have been in the month of July, great-grandmother would have no choice but to ride on the sledge.

Grandfather Bakwit is the youngest of great-grandmother’s three living children. Whenever great-grandmother got bored at Grandmother Flora’s house, she would take refuge at Grandfather Bakwit’s house. When she was not yet blind, she usually stayed a month or two at Grandmother Carlin’s house in Paoay. And she would always bring with her the wooden trunk.

Great-grandmother was already going blind when I first saw the contents of her wooden trunk. In it were her hand-woven clothes and that of my long-dead great-grandfather.

“Your great-grandfather was a diminutive man but strong and God-fearing,” she would tell me and that would be the beginning of a story that would be repeated every time she opened the trunk in my presence. “Your great-grandfather, God bless his soul, was so loving. He never laid his hand on me; never raised his voice. It was I,” she would say with a sigh and a light laugh, “who would bawl at him, especially when I was pregnant.”

The wooden trunk, she told me, was their first piece of furniture. It was decorated with white corals. The trunk was made of ebony. They bartered a young male carabao to a trunk maker in the town of San Vicente in Ilocos Sur for that piece.

But it was not the hand-woven clothes that great-grandmother wanted me to see and why she called me that particular afternoon in the sipi which was assigned as her room. Inside the trunk’s lid were carved letters and numbers. I supposed they were inscribed with a nail. And she wanted me to read to her what was written there.

I was a bright pupil in Grade Two then, as my lady teacher commented, but I had a hard time deciphering the inscription because the wood was dark.

“Eusebio Gajultos, Agosto 14, 1877… Martina Bugarin, Noviembre 3, 1881…”

“Those were the parents of your great-grandfather, my great-grandchild,” great-grandmother said and there seemed to be a slight sparkle in her dimming eyes. “Your great-great-grandfather, I learned, was one of the soldiers of Apo Aglipay who fought valiantly against the Americans.”
“Tomas Taroma, Enero 28, 1875… Julia Sadumiano, Julio 15, 1876…”
“Those were my parents. But I never saw my father. I was still a baby, I learned, when he was killed by lightning while plowing his field to be transplanted with rice seedlings. My mother, God bless her poor soul, was left as the breadwinner. She reared us, her brood, by hand-weaving clothes….”

“Gregorio Gajultos, Junio 17, 1900…”

“Why, that was your great-grandfather!” great-grandmother’s eyes sparkled. “He was born during the height of the Filipino-American war. Tata Sebio, who was to become my father-in-law, was not around when her young wife gave birth to your great-grandfather. Together with his fellow soldiers, who were called Sandatahan, or armed-ones, were encamped there at the hill where the presidensia now stands. Our place was then called Cullabeng, not Pinili, as our town is now called. And you know, your great-grandfather was named in honor of Apo Aglipay. Moreover, your Great-grandfather Gorio was born on the feast day of San Gregorio Barbarrigo. How old is your great-grandfather today if he were still alive?”

I calculated mentally: “It is 1989, great-grandmother, 1989 minus 1900 equals….”

“Your Great-grandfather Gorio was six years my senior….”

“Eighty nine, great-grandmother!” I exclaimed.

“That’s right. I’ll be eighty-three. But thank God, my only problems are my eyes and my back….”
“Catalina Taroma, September 15, 1906….”

“Ay, that’s me great-grandchild!” said great-grandmother with a smile. “Ay, your great-grandfather loved to write on anything. He was one of the few who learned to read and write in our time. He copied our birth certificates in the presidensia in Paoay. It was a good decision because all the documents in the presidensia were burned during the Second World War. And what else did he write, my great-grandchild?”

“Mayo 28, 1925….”

“Ah, yes, great-grandchild. Our wedding day. But do you know the story behind that date? Here it is: Before that, we went to Piddig with our friends. We rode in three bull carts. We went there to see the zarzuela written by Pascual Agcaoili Guerrero. It was all about a woman peddling basi. It was past midnight when we got back. Those were peaceful times, but you know, my great-grandchild, when we arrived home in Paoay, my Uncle Iniong, who was like a father to me, cornered your great-grandfather and ordered him to marry me or else blood will be shed. But I knew my uncle was just overacting. He did want your great-grandfather to become one of us, for your great-grandfather was the best dumadallot, the King of Dallot in Paoay during those times. Some said he even outshone Agustin Valdez, now long dead like your great-grandfather, so I heard, who was also the best dumadallot in the nearby town of San Nicolas during that time. Do you know what a dallot is, my great-grandchild?”

I told her I already heard of the word dallot but I never heard it delivered. During a singing contest in our last barrio fiesta, I heard someone from the audience shouting at Manong Rudy, Tata Jamin’s eldest, when he went out of tune: “Why don’t you just deliver a dallot, Bagis?”

And great-grandmother delivered her dallot which seemed to me then as a part of a long poem told in a singsong tone:

Dumidinallot, dumidinallang
Love of my life, my helping hand
You went away leaving me in tears
Dumidinallot, dumidinallang….

I thought the dallot was funny and I laughed heartily. This made great-grandmother pout. “Hay, you don’t know what is best,” she sighed as if in resignation.

But she seemed to forget all about it at once for she then prodded me to continue reading what was written on the inside of the trunk’s lid.

”Carlina Gajultos, Abril 18, 1928….”

“That’s your Grandmother Carlin in Paoay, born less than three years after I married your great-grandfather. We thought at first that I was not going to have a baby… But God is merciful….”

“Flora Gajultos, Marzo 1, 1932…”

“That’s your Grandmother Flora, the mother of your father Florencio. She was born about four years after your Grandmother Carlin. I had a premature birth before your Grandmother Flora. Our town now, or a part of it, was just a barrio of Paoay. We would come here in a bull cart to visit our rice and corn crops. The road was bad then; in fact, I would now call it a trail. I thought the travel was too much for the child inside me. The three-month old fetus was aborted here after we arrived. Your Great-grandfather Gorio placed it in an earthen jar and hung it at the bangar tree there at the hill….”

The bangar tree was no longer at the hill. It was felled by Grandfather Ikong a year ago and had it chopped to cure his Virginia tobacco leaves in the barn. Only the low-branched aludig trees stood there serving as fodder to emaciated goats.

“Ambrocio Gajultos, Diciembre 7, 1936. Marzo 15, 1940.” I told great-grandmother that there was also a letter “X” after it.

“Your Grandfather Ambros was only three years old when he died. An erbolario told us that your Great-grandfather Gorio had harmed a di-katatawan and it harmed his son Ambros in retaliation. We made offerings. But the spirit was apparently not appeased. Your Grandfather Ambros died….” There was pain in her voice and her dimming eyes strayed far out of the window.

“Saturnino Gajultos, Marzo 11, 1942…”

“That’s your Grandfather Bakwit. The Japanese soldiers were at their frenzied atrocity. I gave birth to him at the evacuation site. There, he was nicknamed Bakwit.”

It was only then that I learned the full Christian name of Grandfather Bakwit!
“But your Grandfather Bakwit was unfortunate, so I say. He was only more than a year old when his father ? your Great-grandfather Gorio died.”

“Was he killed by the Japanese, great-grandmother?” I remembered Grandfather Ikong’s stories about the Japanese soldiers’ atrocities during the war. The Japs, he told me, killed the brother of Baket Mayyang who now owns a herd of goats at the foothills of our barrio.

“No, my great-grandchild. It was before the liberation…” I noticed that she was again staring far out of the open window. “Your Grandfather Bakwit was sickly like your Grandfather Ambros. One day, he was sick again. He got well, just like in the past, and he cried for food. Your Great-grandfather Gorio, wanting to give him more nourishing food, went fishing with some of our barrio folk in Currimao one night. But he never came back. His companions, which included my older brother Anton, your great-grandfather’s brother-in-law, told me he just disappeared that night. They were certain he was bewitched by a will-o’-the-wisp which at that time, they said, was frequenting the place. That afternoon, they found his bloated body washed by the waves at the seashore in Gabut, five kilometers away from where they fished. In his alat were three fish he caught….”
Tears were now streaming on great-grandmother’s pale cheeks as she slowly replaced the lid of the trunk. She locked the chest as if to contain that painful memory with a key she detached from a safety pin which was attached to the waistline of her hand-woven skirt.

It was getting dark outside.

Every time I visited great-grandmother when she was at Grandmother Flora’s house?she was already blind?she was always sitting beside her wooden trunk, her wrinkled hands on top of the chest, her dimmed eyes staring out of the window as if reminiscing.

Sensing that I was near her, she would call me, open her wooden trunk and again ask me to read to her what was written by my long-dead Great-grandfather Gorio inside the chest’s lid. Again, she would repeat with relish the events behind those names and dates.

“Why, don’t you get tired repeating those things?” Grandmother Flora once admonished great-grandmother. “You have those read by Jiling over and over when she was still here. Now you are doing this again with Ji. Ji may think you are already out of your mind!”

“How I can help when I can no longer see it, daughter,” great-grandmother countered. But Grandmother Flora had told me before that great-grandmother did not know how to read and write.

“Why don’t you just leave them? They are not bothering you, are they?” Grandfather Ikong said. Grandfather’s heart was all for great-grandmother.
But not my father. Once, while we were having our late supper, he asked: “So, you have not seen if your great-grandmother has old coins in her trunk, Jay? If ever you see one, take it! The antique buyers treasure those things!”

“You, damned fool!” Mother was furious. “You should be teaching your son to be morally upright but you are teaching him to be like yourself!”

“You talk as if I am senseless!” Father’s tone was visibly annoyed.

“Isn’t it true?” Mother was already fuming mad. She quickly gulped the food in her mouth and a marunggay leaf stuck on one of her front teeth. We had boiled marunggay leaves for supper. You cannot even bring home marunggay leaves, you fool!”

“Stop it!” Father was beginning to get irked. Even our cat sensed the brewing war so it quickly jumped out of the bamboo stairs. “I only opened my mouth once and you flood me with homilies!”

Anybody who would hear how my parents argue would wonder how they became husband and wife. But my great-grandmother already told me once that it was no longer a secret, especially to the older folks in our barrio, how father married mother. He took him by force. Just to save face, mother agreed to become his wife. Grandfather Usting, mother’s father, was not altogether angry at what happened because he was Grandfather Ikong’s kompadre. They had, I heard, become godfathers to a child of one of Grandfather Usting’s relatives.

It was of course clear, as great-grandmother told me, why mother did not like father as her husband. Father was a drunkard and a gambler and would not think twice to steal just to back up his vices. Maybe this was true because he and Uncle Jamin were rumored to have stolen one of Baket Mayyang’s goats last year.
“Come here and I’ll cane you to death! You are always putting me to shame!” Grandfather Ikong fumed like a mad dog then.

But father adamantly denied the accusation. “We have nothing to do with it! May the lightning strike me where I am standing now if I’m lying!” he even shouted at Old Ciano, the village chief, when he was summoned to clear his name. It was at the height of summer then, just like now.

I resemble my father because I, too, have a weedy frame. Fortunately, as great-grandmother once said, I inherited only his physical looks. I would be twelve years old but great-grandmother told me that I was going to be like my Great-grandfather Gorio who was loved and respected by his peers.

IT was already late afternoon the next day when I arrived home from the fields where I freed our carabao to graze. I was still far from grandfather’s house when I heard Grandmother Flora’s loud voice. It was clear that she was angry again.

“Just like what I said…” she was saying. “You are here again! You should be ashamed of what you are doing? wasting everybody’s time!”

So Great-grandmother Alling had already come back. I saw Uncle Danny’s sledge and carabao at Grandfather Ikong’s yard. Uncle Danny, whom we usually call Assit or “Little” because he was Grandfather Bakwit’s youngest son? a darundon since he was born ten years after the birth of Auntie Jiling, her sister? was eating guavas. He was three years my senior but we were of the same height. Great-grandmother Alling’s trunk was still on the sledge.

“Why, Damiana seems not to like me to stay there, daughter,” was great-grandmother’s late reply. She was being led to the house by Grandfather Ikong. Grandmother Damiana was Grandfather Bakwit’s wife.

“She seems not to…!” Grandmother Flora echoed with scorn as she went at the back of the house.

“So, Grandmother Alling is already here?”

It was father, coming toward us from my back. He looked leaner but for the first time, he didn’t smell of liquor. “She only left for Tata Bakwit’s yesterday afternoon, didn’t she?”

“Hoy, Jay,” Uncle Danny said instead, “tie your carabao and come with me to our house. I want you to see my new robot!”

Auntie Jiling, his older sister who was working as a domestic helper in Hong Kong, I was sure, sent it to him.

“Are you there now, Insiong?” Grandfather Ikong, who was now going downstairs, asked. “Better carry your grandmother’s trunk upstairs.”

I thought father would ignore grandfather but he readily went near the trunk as if he was seized by sudden inspiration. He tested the weight of the chest and realizing that he could carry it easily like a newly-killed goat, he carried the chest upstairs.

“Move fast, you, turtle!” Uncle Danny said to me again. “You can ride on my sledge and then sleep in our house.”

“But have you not heard that Grandmother Masang will hold a prayer offering for Grandfather Alpri tonight?” I countered, my mind filled with the aroma of newly-cooked rice cakes. Grandmother Masang was the wife of Grandfather Alpri.

“Huh! They will only give you coffee from burnt rice and cakes, cooked by old women who don’t wash their hands,” Uncle Danny said. “Better come with me. We’ll have our fill with imported chocolates and big and shiny red apples!”
That changed my mind.

But Mother was hesitant to let me go when I asked her permission. “Who will look after your Great-grandmother Alling tonight?” she asked. “You Grandmother Flora, your Grandfather Ikong and I will be at Nana Masang’s tonight. Didn’t your father tell you about this?”

I told her that I saw father at grandfather’s house just a while ago and that he told me nothing. Besides, I reasoned out, thinking again of chocolates and red shiny apples, Great-grandmother Alling was more than old enough to take care of herself.

“Then go!” mother shouted at me. “You are beginning to be like you father who makes other’s houses his home!”

GRANDFATHER Ikong was at their front yard, fuming like a mad dog again when I arrived home the next day. “That dirty mongrel!” He was shouting. I thought he was mad at me because I did not sleep in their house last night. But I heard later that it was father whom he was cursing.

Mother was also there, sitting on the bamboo steps of grandfather’s house, her shoulders stooped and her long hair uncombed.

Grandmother Flora was there, too, looking busy by picking up the dried mango leaves strewn on the yard. She did not even seem to notice Grandfather Ikong’s banterings.

But what I learned afterwards, I thought, would really make my Grandfather Ikong mad. Father stole great-grandmother’s wooden trunk!

I heard later that father visited great-grandmother that night.

They talked of trivial things, of the prayer offering for Grandfather Alpri’s salvation, until father asked great-grandmother how Great-grandfather Gorio courted her. This had touched great-grandmother’s heart and prompted her to open her trunk again. She dug into the past, retelling it to father as if it happened only a few days ago.

Father then urged great-grandmother to sleep and he would look after her. He also assured her that he would only go home when Grandfather Ikong, Grandmother Flora and my mother arrived.

“How good of you, grandchild,” great-grandmother said with price. She lay down on the mat beside her trunk forgetting to take her key out from the keyhole.

Only when Grandfather Ikong arrived home from the fields where he visited his tobacco plants did great-grandmother found out that her trunk was gone. Grandmother Flora, who was preparing their late breakfast, told her that she was just imagining things. She prodded her to look for the trunk again. But the trunk was really gone! Its contents piled hurriedly at the corner of the sipi where great-grandmother slept.

“So Insiong did not sleep in your house last night?” grandfather asked mother.

“No, tata. But he came home very early this morning. He said he will hitchhike with the antique buyers’ and will alight in Vigan where he will buy new ropes for his carabao.”

“Ropes for me to hang him, that bastard!”

“It’s also Jay’s fault,” mother’s angry eyes were riveted on me. “I told him to look after her great-grandmother….”

I cowered behind the mango tree. That’s when heard great-grandmother’s muffled sobs. “Merciful Mother of God,” she said between her sobs, “my Grandchild Insiong knew not what he had done…”

Moments later, I saw her, groping her way out the door. She seemed to have aged. She looked frail and sickly and her hunchback was more pronounced.

“My Grandchild Insiong, my poor Grandchild Insiong, may God forgive him,” she again intoned as she sat by the doorway, her blank eyes staring at nowhere, her tears wetting her pale and hollow cheeks.

“Stop acting like a broken record,” grandmother said with disgust. She had already stopped picking the dried mango leaves strewn on the yard and had looked up at great-grandmother with her hands akimbo.

“It’s just a piece of old junk anyway. And it’s so heavy. Why don’t you ask Ji to write your Grandchild Jiling in Hong Kong to buy you a suitcase instead? And a special suitcase, too. That one with rollers!”

But far from being appeased great-grandmother’s muffled sobs became a wail instead. It was the first time I heard her wail.
————–
Originally written in Ilocano, The Wooden Trunk (Lakasa) was included in the book “Lingka”, An anthology of Ilocano short stories, essays and poems translated to English. Published with permission from the author.

Ti Daga A Napnoan Kari

Sarita Ni Jaime Martinez Agpalo, Jr.

Siak ni Lola Angela. Estoriaek ita ti credo in unum Deum. Qui locútus est per prophétas. Akmen ti ordinario a tao ti ekstra ordinario nga aramid. Kas kadaytoy lalaki, a kanawan ti panangapputna ti panulpapenna sana binuyogan iti murareg a kunam la nagbaliktad ti bituka ken bagbagisna. Nalidem ti maratimmukelen a rupa a kasungani ti mulagat ti init iti pasadon alas-nuebe iti agsapa. Natukkol ti tengngedna a kunam la bilbilangenna dagiti inayad nga addangna. Narba dagiti abagana. Uray la nagarek-ek dagiti napagsisilpo a tabtabla ken retaso ti playwod iti sangaagpa iti kalawana a talaytayan a payaten dagiti dulpet nga imitasion nga Adidas. Ngem ad-adda a minulmolan ti mugingna ti garadugod ti kawaw a buksitna. Pangrapisen daytoy a lalaki nga agtayag ngata iti lima a kadapan ken lima a pulgada ngem namsek dagiti laslasag daytoy a baro a pappapanawen ti makinkukua ti barungbarong a pagkaseraanna a naidarekdek iti ngarab ti natayen a karayan. Ti talaytayan ti mamagsisilpo kadagiti kabarungbarongan a naidarekdek iti ngarab ti karayan ken sumagpat iti akikid ken natapok a desdes a limmaksidan itan ti lalaki. Pampanunotenna no sadino iti turongenna.

Nakarikna ti lalaki iti sidduker, a kunam la no nakakita iti al-allia, ket naglisi ken nagsardeng idi nabigbigna ti maysa kadagiti tallo nga uksob nga agkabanuag a masabatna. Nabartek dagitoy no ibasar iti ibar a pannagnada. Rumrumsik dagiti mata ti maysa kadagitoy. Makaipas met ti perreng dagiti dua pay a tatoan. Aminda ket nakaputot, nakatsinelas, uksob ken buksitan.

“Hoy, bugok, dika agsubli no awan pagbayadmo! Makaramankan kaniak!” Intudo ti kalakayan kadagitoy ket kasla nagbirakak pay ti panagkita ‘toy lalaki iti ngumisit a beklat a tato iti barukong. “Adda reklamom?! Kilawek ta dalemmo…!”

“Awan, tatay…” kasla karnero a simmungbat ti lalaki.

“Mabati dagiti gargaretmo! Maalam dagitoy no makabayadkan, nalawag?!”

“W-wen, tatay Insungbat ti lalaki nga itan ket nariknana ti bara dagiti matana ken dimmagsen ti barukongna. Di nakabayad idi napalabas a bulan. Ken dina ammo no sadino iti pangalaanna iti pagbayadna itoy a bulan. Insurot ti lalaki dagiti pamulagatenna iti ibar dagiti tallo nga agsisinnaruno iti inda panangbaybay ti aggunggunggon a talaytayan. Nagbang-es ti lalaki idi kimmurikor manen iti agongna ti alingasaw-langsi a buyok ti bangkay ti karayan nga imbuyog ti umap-apros a pul-oy. Pinunas ti kanawan a dakulap ti timbog iti muging sa nagderetso a naikuraykay iti panguloten. Intuloyna a binaybay ti desdes a nangtaraigid iti dua katao a pader ti paktoria ti patis iti kanawan ken kabalangegan-pagbasuraan iti kanigid.

Daytoy a lalaki ket inunaan kadagiti sangapulo ket tallo nga agkakabsat. Sangkasapulan sangaapuyan ti pamiliada. Kayatna a tulongan dagiti dadakkelna. Kayatna a tulongan dagiti kakabsatna, lalo dagiti sumrek koman iti eskuelaan ngem nagsardengda gapu iti kinaawan iti igatangda kadagiti aramatenda iti eskuela. Saan a sementado ti kalsada iti lugarda. Adayo ti eskuela nga inda pagbasaan, a nasken a magnada iti lima a kilometro kadagiti desdes kadagiti bakras dagiti bambantay sadanto makadanon iti kamarin-nga-eskuelaan. Idi isuna iti nagiskuela, parbangon nga agrubuat ken masipngetan nga agawid. No agbagbagyo di sumrek. Nakarkaro pay idi nagiskuela iti hayskul. Masansan a di sumrek, gapu iti gubat. Saan a maipakdaar ti idadateng ti gubat. Saan a maiyanunsio ti gubat. Kadakuada, awan dumana a kinaranggas ti gubat. Kellaat lattan a dumteng dagiti armado ken dagiti soldado ket aggugubatda. Agpuorda kadagiti balbalay. Agsamsamda. Naulpit ti gubat. Awan pilienna a matay. Awan lisianna a dadaelen a sanikua ken dingoen.

Kinammet ti iliw ti barukongna a mabisin iti ayat ken pammateg. Binulosanna ti nauneg a sennaay. Nasken nga aganus. Nasken a sibbolenna ti kaibatoganna a bituen. Simmeksek itan iti muging ti lalaki dagiti nagaplayanna iti trabaho: dagiti construction site (ti kaunaan a trabahona iti Manila, a kas peon), dagiti paktoria, dagiti panaderia, iti janitorial services, kas mensahero, hardinero ken adu pay. Ngem napaay. Dina laeng maawatan, ta kalpasan a maammoanda iti kinaasinona ket no saan a ngilangil, libbi laeng iti maisungbat kenkuana. Adda pay dagiti saan a pulos nga aguni kalpasan a naamoanda iti kinaasinona, a kunam la no adaan iti makaakar a sakit. Wenno kabutengda? Ania koma iti pagbutnganda di met a terorista wenno mammapatay? Iti riang ti garitan a poloshirtna, pinug-awanna, pinunas manen ti kanawan a dakulapna dagiti timbog iti pispisna. Simmeksek dagiti naam-ammona a kaprobinsiaanna nga aglaklako kadagiti bangketa iti Quiapo. No aglakolako la ngatan? Awanto pay igatangnan iti kanenna, addantola ketdin pagpuonannan iti negosio? Nagsennaay.

Inkarina iti bagina nga uray kasano a rigatna ket nasken nga umaon iti kinakurapay. Dayta a kari ti puon ti bileg ken pingetna. Karbenganna dayta. Libre ti agarapaap. Karbengan ti asinoman a mangtunton ti gasatna.

Dipay naunnat ti natukkol a tengngedna. Narba pay laeng dagiti abaga, ken nalukot dagiti dakulapna iti uneg ti bulsa dagiti kupas a maong. Naarikap ti kanawan ti kakaisuna a sangasut a pisos. Ania ti maaramidan ti sangagasut a pisos iti biagna? Nagmalem idi kalman a saan a nangan. Nasken nga aginut. Agingga iti maibturanna pay laeng iti bisinna, dina gastuen ti kuartana. Nasken a makabirok iti trabahona iti kabiitan a panawen ta no saan matay iti bisin. Agsasamparat ti ay-ayamen ti mugingna: ti kasasaadna, ti gimong, ti pulida, dagiti kakabsatna ken dagiti dadakkelna…

Kinamangna ti awan matatao a waiting shed iti nagsulian ti agpadaya ken agpaabagatan a kalsada, agir-irig ken darumog ti atepna, narebba a diding ken nasuratsuratan kadagiti karkarna a letra. Naginana. Impusotna ti bagina iti natapok a tugawan sana insanggir. Nagdungsa. Nakaturog. Kasayaaatan amin nga aramiden ti addaan iti nabantot a sangol ket ti maturog ta malipatan no kuan ti aw-awiten a dagsen. Nupay ti turog ket saan a sungbat ti parikut, paginanaenna met ti maturtoran nga utek. Nasken met nga aginana ti utek. Mabannog met ti utek. Saan nga ikaskaso ti nabannog nga utek ti ariwawa dagiti aglabas a lugan nga agsarsarwa iti gita. Saan nga ikaskaso ti utek ti arimbangaw dagiti aglabas a tattao.

Ti kiraod ti tian ti lalaki iti nangriing kenkuana. Mangriing ti buksit nga awan iti linaonna. Buksit laeng dimo kuna, ta sapulenna met ti pannakapnek iti kinaasinona. Naginat. Nagsuyaab. Nasugpet dagiti pamulagatenna. Iti pattapattana ket adda met ngata iti maysa nga orasna a nakaturog. Ngem saan a limmag-an ti awitna a sangol iti pannakariingna. Inkeddengna manen iti magna. Nasken a makasapul iti trabaho. Mariknana ti kumanagkag a pudot ti nakamulagat nga init. Pasaray bang-esanna ti angdod ken alingasaw dagiti sementado a kalsada. Misuotanna dagiti gita nga ipugso dagiti naarimbangaw a lugan. Masemsem kadagiti agkaiwara a basura a “watering hole” dagiti dingraw, dagiti bao, dagiti pusa ken dagiti walang nga aso. Imbulsana manen dagiti imana. Naarikapna manen ti kakaisuna a kuartana. Nasken a mangipaunegen. Amangan no makulkolen dagiti bagisna ken aglukotlukot a kasla ikamen ti bitukana.

Nakarikna iti awis nakaparsuaan kalpasan a pinug-awannna namindua ti riang ti polona sana impunas dagiti dakulapna iti muging ken kadagiti pispisna, kadagiti pingping sa nagtungedda iti tengnged, sa kalpasanna impulikadna ti lanit dagiti dakulapna iti likud pantalonna. Inkuraid dagiti kanigid a ramramayna iti panguloten. Nataldiapanna ti kanawanna, beinte ngata a metros iti kaadayona, nangato a pader ti subdivision, a yan dagiti karkariton ken sarsarpaw. Iti sirok ti bassit a kayo nakitana ti maysa a lakay nga agpatpaturayok. Sadiay! Nalabsanna ti bassit a sarpaw a naaramid iti karton ken naibarteng nga ules. Naalingagna ti mamedmeddan a saibbek ken bulos nga asug. Ngem gapu iti awis ti nakaparsuaan, pinaspasannan a kinamang iti nagpaturayokan itay ti lakay.

Sinublianna ti sarpaw: agarup dua a metro por dua a metro ti kalawa ken lima akadapan iti kangatona – napagsasaip a karton iti agsinnubangir a pannakadiding ken ti naibarteng a naangpep nga  ulep ti bangen tapno di makita ti  linaon ti uneg; ti atep ket nagtutuon-nagsasaip a playwod ken aglatlati a sim. Nangngegna manen ti asug. Sabali pay ti saibbek ti ubing a mangiyas-asug iti bisinna. Naguni. Saan a nasungbatan. Linukipna ti naibarteng nga ules. Binang-esanna ti naikayab nga angpep ken nabara nga alingasaw. Nagtimmukel dagiti mata ti lalaki iti naimatanganna a buya: ina nga agsasaibbek a mangar-arakop iti agedad ngata iti uppat a nakakutkuttong nga ubing a babai nga agas-asug. Nakailadda iti karton. Iti sikiganda, nakamasngaad ti dungrit ubing a lalaki nga agedad ngata iti lima ken agsasaibbek met daytoy. Nagdamag ti lalaki. Ngem tinalliaw laeng ti ina. Ti linaon ti mugingna iti nangdurog tapno dapadapennna ti muging ti ubing nga ar-arakopen ti ina. Nabara ti ubing. Umap-apuy a bara. Dinamagna no adda agas nga impainumna. Nagngilangil laeng ti ina. Pangaan ken kasla nagsultopan ti leddeg dagiti mata ti kuttongit a babai a wakray ti pagat-abaga a buok a tinallikudan ti sagaysay. Nadulpet ti nalayak a bestidana ken ti ngumisit a blusa. Nangngeg toy lalaki ti arungaing ti nakadalupisak ken nakasanggir iti pader nga ubing, uksob ken nakaputot ken unnat dagiti sakana. Mabisin. Nagsabat dagiti matada iti ina. Nangeddeng ti lalaki.

Innem nga aspilet, sangabotelia a danum ken dua katudok a banana cue a sagdudua iti linaonna iti inyawatna iti ina idi nagsubli iti sarpaw. Dinagdagna a nasken a patomarenna ti anak daytoy tapno bumaba ti gurigor ti ubing. Nagyaman ti ina. Inisemanna ti ubing a lalaki iti suli a napartak iti inna panagkabukab iti dua a katudok a banana cue nga intedna itay simrek. Ad-adda a nakarikna iti bisin. Nalipatanna ti bisinna gapu kadagiti mabisin. Nagpakada. Tinangadna ti init idi nakaruar iti sarpaw kabayatan a pinasadaan dagiti dakulapna ti muging, dagiti pispis ken dagiti pingping ket ti lanit dagiti dakulap impunasna iti laylayan ti kupas a maongna. Piniselna ti panulpapenna, nagbang-es ta kasla binalayan ti angpep ti naikayab nga ules a barteng ti sarpaw. Tinangadna ti agkiamkiam nga init. Pinug-awanna manen ti barukongna.

Nagsala dagiti matana iti kanigid ken iti kanawan. Sinuma ti mugingna no sadino iti pagturonganna. Agpaabagatan. Inkedddengna a magna lattan a magna. Agsala dagiti matana iti tunggal pagtagilakoan ken establisimiento a malabsanna. Miraen ken basaenna a nalaing dagiti naipaskil kadagiti poste, pader, waiting shed ngem napaay latta. Adda sumagmamano a nabasana nga agkasapulan iti tarabaho ngem dagiti laeng nagraduar iti kolehio. Hayskul laeng ti nagtengna. Saanen a nagtuloy iti kolehio gapu iti dakkel a gubat a nangpapanaw kadakuada iti lugarda. Nadegdegan ti nariknana a bisin. Makariknan iti panagkapsut.

Thelma’s Halal Foods. Kasla mangaw-awis ti nakarikep a kantina iti kanawanna. Dinan kabaelan ti bisinna. Mariknanan ti panagtigerger dagiti laslasagna ken panaglulok dagiti susuopna. Iduronna koman ti bulong ti ridaw idi nataldiapanna dagiti agpalpalama. Maysa a babai a nagbado iti rutayrutay, kusokuso ti naangrag ken pangatiddogen a buok. Kasla nagsultopan ti bisukol dagiti mata daytoy idi nagsabatda kadagiti matana ken nagsanggir iti semento a diding ti kantina, ti kanawan nga ima daytoy ket nakadisso iti semento a kunam la no dinan maingato pay wenno dinan kabaelan pay iti dumawat kadagiti sumrek wenno rumuar iti kantina, ti puraw a blusana ket kasla timmangkenen a kaki iti kinadulpetna, ket ti suotna a bestida ket pattapattaenna nga asul-langit daytoy ngem itan ket ngumisit, dagiti unnat a dapan ti babai ket uray la timmangtangken dagiti tikkab agingga iti lukais iti pamudawen a tumeng. Iti kullapit a tengnged, minira ti lalaki naguyaoy ti kasla kikit a pendant a nasingdanan iti dumapon iti marisna a sag-ot. Nalabit a lata ti gatas ti adda iti sikiganna a kanawan nga isu iti pagitinnagan ti kaasi dagiti addaan dakkel a panagpuspuso.

Ti kanigid ti babai ket lampong nga ubing a lalaki nga agtawen ngata iti lima. Nalukaisan ti kullapit a tian ti ubing iti rutayrutay a tisiert a di masinuo daytoy lalaki no ania ti maris. Kuladongan ti rupa ti ubing a kunam la no kudilna laengen ti nangbungon kadagiti takiag ken gurongna. Nadulpet met ti putotna. Nakanganga a nakadata iti semento nga awan a pulos iti ap-apna ket nagpungananna ti nalabaga ken asul a sinelas a pagarupenna a sinelas ti ina wenno lola ngata ti ubing ti baket? Wenno kasla baket ngatan a, ti langa nupay kaub-ubingan pay laeng daytoy? Nakakayang ti ubing ket madlaw dagiti timmaken a tikkab kadagiti gurongna.

Napaanges ti lalaki. Nakammet ti pusona iti ladawan dagiti agina. Nauneg ti sennaay a binulosan ti lalaki. Inton bigat, sangaldaw, agpapadadan a dulpet iti lubong. Saan a masasaan, no di makabirok iti trabaho, maysanto metten nga agpalpalama? Kinarawana ti nabatbati a kuartana. Nangeddeng.

Nakangngeg iti sig-am. Tinaliawna ti likudanna. Nagsabat dagiti mata toy lalaki ken ti agkabanuag a nakasarukod a timmalliaw kenkuana idi nakabatog kadagiti dua a nakaay-ay-ay a parsua. Iniseman ti agkabanuag ket sinubalitan met ti lalaki. Insurot toy lalaki dagiti matana iti likud ti nakapolo iti maroon ken nakapantalon iti nangisit nga inayad iti inna pannagna ng agpaamianan.

Immanges iti nauneg toy lalaki. Tinaldiapanna manen dagiti agpalpalama. Nagpengnget dagiti pangana gapu iti saludsod a dina masungbatan: apay a naulpit ti lubong kadakuada a nakurapay? Pinuyotanna manen ti riang ti polosiertna. Dagiti dua a dakulapna ket naipalabas iti muging, kadagiti pispis, kadagiti pingping ken iti tengnged sa naipuligad ti lanit iti laylayan ti panulpetenen a maong. Tinalliawna pay naminsan dagiti agpalpalama kalpasanna mangngegen iti panagranitrit ti naiduron a bulong ti ridaw. Ngem di nadlaw ti lalaki, uray no nakadumog ti ina, nakaturong kenkuana dagiti nalanay a mata ken agpalpaliiw. Nagtungtung-ed ti ina idi nagtangep ti bulong ti ridaw. Inyangad met ti nakailad nga ubing ti rupana a timmalliaw iti ridaw.

Dua a supot ti binitbit ti lalaki. Para kenkuana ti maysa. Para kadagiti agpalpalama ti maysa. Nagsarimadeng idi nailaksid iti ridaw. Nagtalangkiaw. Dinan makita dagiti agpalpalama. Inwarasna ti panagkitana. Napaay. Intag-ayna sana linibian ti maysa a supot.

“Nagdarasdan a nakapanaw?” Kinunana a nangipalawlaw dagiti pamulagatenna, ngem napaay iti sapsapulenna. Dagiti laeng agsasallupang a naariwawa a lugan nga agsarsarwa iti gita iti maimatanganna ken dagiti kasla agdardaras iti pannagnana a tattao. Ngem, saan a bale, kuna ti lalaki iti bagina. Kanenna laengen. Nagna. Pagna a pagna. Nakadanon iti parke a dina napupuotan. Indalupisakna lattan iti bannogna a nagnagna.

Nagdalukappit. Intukolna ti kanawan a siko iti kanawan a luppona sa nagtapaya. Ngem kawaw ti mugingna.

“Wen, aya, apay diak a nangan iti uneg ti kantina?” kunana iti bagina idi inukasna ti tapayana. Dagiti ngamin agpalpalama ti linaon ti mugingna iti kinaaddana iti uneg ti kantina. Isu a di nangan.

Binukitkitanna ti maysa a supot. Kalpasan a makanna dagitoy a taraon, agsapul manen iti trabaho. Uray no ania a klase ti trabaho. Uray katulong. Basta adda. No saan a makabirok, gasatna ngatan ti matay iti bisin. Uray ta saan nga is-isuna iti matay iti bisin, adu dagiti kas kenkuana iti lubong a matayton ken natayen iti bisin.

Sadiay lugarda, narway ti bisin. Saan a ti kinasadut dagiti umili ti rason no di ket iti saan nga agpulsot a gubat. Naiyanak ti evacuation center. Dina mabilangen no namin-anon a daras a nagnaedda iti evacuation center gapu kadagiti dina mabilangen a gubat. Saan a maawatan no apay a di sumardeng ti gubat iti lugarda.

“Ania ti nadaydayaw, ti matay iti bisin wenno matay a nagtakaw gapu iti bisin?” dinamagna iti bagina. Nanglangit. “Ti la sumsumrek iti panunotmo,” sinungbatanna met laeng ti bagina. “Isu met!” Naipigsana. “Matayto met laeng amin a tao, apay a nasken a mabisinan pay nga umuna santo matay?” Limmidem ti panagkitana ket nginarietanna dagiti gitebgiteb dagiti pispisna. Nagkidem.

Nagmulagat idi agangay. Ket inkeddengna a mangisubo. In-inut iti panagkabulna. Kasla dina mangalngal ti taraon idinto ta mabisin unayen. Kasla dina matilmon ti nginalngalna ta agsasamparat dagiti saludsod a nangbalud ti mugingna. Ta ania koma pay iti rason a mangan no iti sumaruno nga aldaw ket matayto metten iti bisin? Apay a pabayagenna pay laeng iti ipapatayna iti bisin no bisinto met laeng iti pakatayanna? Nagluag ti barukongna. Saan ngatan nga agbayag ket mapukawnan ti simbeng ti panunotna?

“Nagasgasat dagiti agbagtit ta dida parikut ti pagbiagda ken trabahoda!” naisawangna manen. Nagdumog ket bimmara dagiti matana, a sinaruno dagiti natnag nga innapuy iti ngiwatna. Nariknana ti kammet ti dagaang iti agmatuonen nga init. Kasla agtayyek ti lubongna. A, mangrugin a madayyeg ti nasimbeng a panunotna!

“Aaa! Naulpit ti lubong…!” ingngarietna. Tinangadna ti dina masinuo no ania a kayo. Narasay dagiti bulong a di man la agkuti iti kinaawan iti pul-oy. Awan ti milat ti asul a langit. Kasla agkiamkiam dagiti nanglaylay a karuotan.

“Padawatannakami man, anak…” naalumamay ken nakapsut a timek.

Tinalliawna ti kanawanna.

Ti babai nga agpalpalama ken akayna ti ubing. Simken ti nabara nga apros iti barukongna kalpasan a nakasay-op iti agatrosas. Nagtalangkiaw idi kasla nakangngeg iti kankansion ngem napaay ti sapsapulen dagiti matana. Nagsabat dagiti matada iti ina. Ti marikriknana a bara ket kunam la no nasibogan iti agyelyelo a danum. Dina maawatan no apay. Dina maawatan no apay a limmag-an ti riknana. Lalo a dina  maawatan no apay a naasideg ti riknana kadagiti adda iti kanawanna.

“Padawatannakami man, anak…”

Nagsaibbek ti ubing. Ibagbagana ti bisinna iti inana.

“Kanenyon daytoy ina, agsinsinkayon…”

Nagdalupisak ti ina. Impadalupisakna met ti anakna.

“Ket sika?”

“Nabsogakon…” naglibak ni lalaki. Intuloy a sinapul dagiti pamulagatenna ti summuksuknor iti agongna nga angot ti rosas. Napno ti angot ti rosas iti aglawlaw. Kasla adda isuna iti hardin. Kasla maalingagna pay laeng ti nakakapkasut a sonata ngem napaay a mangsapul no sadino iti pagtaudan daytoy. Nagngilangil. Mapukpukawna kadin ti simbeng ti panunotna? Adda kenkuanan dagiti sintomas ti panagbagtit: makaangot iti naidumduma nga ayamuom ken mangkangngeg kadagiti karkarna a timek. Minirana dagiti nakaduldulpet a kasangona. Nagtalangkiaw. Ngem duapulo ngata a metro ti kaadayo ti kaasitgan a tao kadakuada. Nataldiapanna iti kanigidna ti agkabanuag a nakatugaw iti semento a tugaw iti sirok ti kayo ken nagpannimidanna ti sarukodna ken nakataliaw kadakuada. Isu daydiay ti agkabanuag a limmabas idi addada iti sango ti kantina. Mailasinna.

Sadino ngarud ti pagtaudan ti angot rosas? Impalawlawna manen dagiti paningkitenna. Iti panagrikna ti lalaki ket kasla kumurikor iti agongna ti banglo kabayatan nga umap-apros ti puyupoy. Imposible met a dagitoy nakaduldulpet nga agpalpalama iti sangona ti pagtaudan ti banglo. A, uray ti angongna ket mangrugin nga agpalta! Sintomas iti panagbagtit… agbagtitton!

Nakangngeg iti garikgik ti babai ken lalaki iti likudan ti narukbos ken dandani pagattao a gumamela iti agarup lima a metro iti yanda. Sadiay!

“Mangankayon, Bai…”

“Agkararagtayo pay ngarud, barok. Dumawattayo iti bendision kadaytoy a taraon nga inyupresermo…”

Tinung-edanna. Iti panagsabat dagiti mata dagiti dua, kasla nakarikna ti lalaki iti lamiis manipud iti mata ti ina, a kasla nagwaras pay iti bagina – kadagiti laslasag ken kadagiti ur-uratna. Lamiis a sumsumaen ti mugingna itan iti kinakarkarna a mariknana. Kasla nakarikna iti bileg. Simmaranta. Kasla rimmagsak. Dina maawatan ti bagina. Ti minulmolan ti mugingna: Agbagtitto kadin?

Binuyana ti nanguros ti ina, nagparintumeng daytoy, pinagdippitna dagiti dakulapna sana indennes iti barukong, nagdumog ket nagtanamitim. Nakaparintumeng met ti ubing, nagdippit dagiti dakulapna a nakadennes iti barukong ken tumangtangad daytoy a nakakidem ken naulimek.

Mangngeg ti lalaki ti nakapsut ken naalumamay a kararag ti ina ngem di simmurot ti lalaki. Kararag iti kinaadda koma iti bendision iti taraon a pagsasangoanda, ti bendision a para iti lalaki a di nagpaidam a nangiyupreser ti taraon.

Nangan ti ina ken ti ubing. Binuya laeng toy lalaki iti pannangan dagiti agina. Uray no piliten ti ina a mangan ngem di nangan ti lalaki. Di ammo toy lalaki no apay a kasla napukaw a naminpinsan ti bibisinanna. Dina maawatan.

Nalpas dagiti agina. Napidut amin a murkat ket naisakmol. Kalpasanna ket nanguros ken nagkararag manen ti babai ket nagyaman iti taraon nga impaunegda. Awan ti milat ti asul a langit a makita toy lalaki. Saanna metten a marikna ti dagaang.

Nagsuyaab ti ubing. Nagilad. Nagpungananna dagiti takiagna. Immisem ti babai a nangtaliaw iti lalaki.

Timmakder ti lalaki. Nagpakada.

“Sadino ti papanam, barok?”

“Innak sapulen ni Patay, Bai…” kunana, ngem dina maawatan ti bagina no apay a naisawangna dayta.

“Bendisionannaka koma ti Dios, anak…”

“Ad-adda a kasapulanyo ti Diosyo, Bai, ngem siak. Ala, panawankayon!”

Ket pagna a pagna ti lalaki a kunam la no agturong iti chamber ti lethal injection. Natukkol ti tengngedna. Nakabulsa dagiti imana. Awanen a pulos iti maarikapna a kuarta. Pagna latta a pagna. Inkeddengna a dayta laeng iti aramidenna. Nutnutnotan ti mugingna a nasaysayaat a dayta ti aramidenna, ta inton mabannog, daytay napaksuyan unay unayen, maturogton iti mismo a yanna. Ket kaykayatnan iti saanen nga agriing. Daytay mabangungot koman wenno maatake pay ketdin a.

“Lumabanka! Laglagipem nga immayka ditoy Manila tapno makigasanggasat!” Naipigsana. Dumurdurog ti pakinakemna. “Dika sumuko!” Inulitna ken inradies ti maudi a balikas. Nagsardeng. Nalagipna dagiti damag nga adu dagiti kailianna iti rimmang-ay ti biagda ditoy a deppaar ken nangalan kadagiti pamiliada. Daytoy ti dakkel a nangdurog kenkuana tapno makigasanggasat met. Nasken a mapasamak met kenkuana daytoy. Nasken a patibkerenna ti pakinakemna. Lumaban. Nasken a maalananto ditoy ti pamiliana tapno matarayanda ti gubat ken iti kinakurapay. Nangemkem. Pinabasolna ti di agsardeng a gubat iti lugarda. Pinabasolna ti panagsamsam kadagiti dagada. Pinabasolna iti kinaawan iti saranay a dumteng kadakuada idinto ta nangnangngegna iti transistor dagiti minilmillion a tulong manipud ti gobierno ken sabsabali a nasion a para kadakuada. Dagitoy ti rason ti nasaknap nga eksudos ti kadaraanna. Agkamangda iti lugar a yan ti kinatalged, kappia ken talinaay. Agkamangda iti daga a napnoan iti kari.

“Wen, ania, di rumbeng a maawananak iti namnama.” kunana iti nakapsut a timek. Immanges ti nauneg. Impiduana.

Dinan maiyaddang dagiti sakana. Nabannog unayen. Agtinnagen dagiti kalub dagiti matana. Kayatna nga iyilad. Impalawlawna pay ti panagkitana. Nagmusiig. Ne, iti met lugar a nangpanawanna iti babai ken ti ubing ti yanna! Nagsubli a dina napupuotan? Ngem, yannan ti babai ken ti ubing? Ngem saanen nga importante kenkuana dayta. Makaturturogen. Mangrugin a lumnek ti init. Mano nga oras a nagnagna? Inyiladna lattan iti immangrag a karuotan. Nagsikig. Intulokna ti bagina a sakupen ti turog nupay mariknana ti dagaang ken nabang-i nga alingasaw ti daga.

Nakarikna iti saem. Daydiay saem a kasla natudok iti pika ti akimbaba a paragpagna. Nasaem a kumutukot. Bimmangon. Pinidutna ti bassit a banag a naitudok iti daga ken naiddaanna. Minirana.

Nanglangit idi adda ti minulmulan ti mugingna. “Natnagna? Natinnag la ketdi ti ina daytoy!” Napataliaw iti kanigidna. Ti agkabanuag a nakasarukod! Lima nga agpa ngata iti yanna. Nagsabat dagiti matada. Iniseman ti agkabanuag. Sinubalitanna. Nagsuyaab. Imbulsana ti pendant ket inyiladna. Dinan nakita ti panagtungtung-ed ti agkabanuag a nakasarukod, in-inut nga immadayo, agingga inalun-onen ti sipnget. Madamdama pay agur-uroken ti lalaki.

“Kutkutonen ken dingdingrawenkan, dugyot, dika payla bumangon!” kuna ti labus ti bagina ken napno iti tatona nga agsagsagad, nakaputot ket kadagiti tumeng daytoy pimmulipol uleg a tato. Iti kanawan a tumeng, nabasana ti SSC 321. “Tumakderkan no dimo kayat a bugbogenkan, ne!” Kasla kumilaw dagiti mata ti lumakayen, agedad ngatan ti nasurok a singkuenta ken agtayag ngata iti lima a kadapan ken buksitan ken sumilap ti kalbona.

Linidlid toy lalaki dagiti matana. Timmangad. Nakangaton ti init. Nagdardaras a pimmanaw toy lalaki idi nailayat ti nalukot a gemgem ti lakay. Dina kayat iti riribuk. Ta sadiay lugarda umok ti riribuk. Saan a riribuk iti inayanna ditoy. Naggaradugod manen ti buksitna. Saan laeng a mabisin, no di ket agalburito pay ti tianna. Pinidutna ti pagiwarnak iti rabaw ti immaratiddog a lamisaan a bato, a nalabit nga imbati wenno nabati ti kaudian a nagtugaw dita. Napia la pagpunasna iti kerretna no sadino la ditan a nalemmeng iti papananna pagpaknian. Inukradna ti pagiwarnak. Napasardeng. Binasana ti anunsio iti maysa a kolektor kadagiti relika.

Kinarawana ti bulsana. Adda! Inruarna ket minirana. Iti mugingna, kasla agparparikna a sabali daytoy a petpetna. Nalabit a namaris dagitoy no saan a pinangisit iti kabkab ken medio panagsenen.

“Ilakoksan!” naiyesngawna.

“Kukuam aya?” dinillawna ti bagina.

Minirana ti adres ti kolektor. Nalabasannan daytoy a lugar. Ditoy ti pagpagnaanna idi agtartrabaho pay laeng iti konstraksion. Inaprosanna ti kuladongan a buksitna kalpasan iti nagsasaruno a garadugod a kunam la no garadugod dagiti naunget a gurruod iti panawen ti nepnep.

Nakaangot manen ti agatrosas.

“Nagbanglon!” Impalawlawna ti panagkitana, ngem adayo ti yan dagiti grupo dagiti babbai nga agkakatawa iti yan ti semento a tugawan ken semento a lamisaan. Nariknana ti puyot ti angin. “Isuda ngata…?” Nagnan. Iti panunotna, naiyangin laeng dayta kasla banglo ti rosas.

Tinalliawna ti amianan. Ne, ti manen agkabanuag a nakasarukod iti kanigidna! Adda iti igid iti kalsada ken tumaltaliaw kenkuana nga umis-isem! Sursuroten kadi ti agkabanuag wenno nairanrana laeng nga adda daytoy iti papananna met? Ngem saanna nga inkaskaso. Saanen a napateg kenkuana daytoy a banag.

“Kasla sursurotennak ti banglo?” kunana manen ti bagina. Simgar. Dina maespeling no apay a simgar. Immanges iti nauneg. Inulitna. Ngem, dinan maangot pay ti banglo.  Napartak ti pannagnana. Ti adres ti kolektor.

Religious artifacts ti kaadduan a koleksion ti Caucasian a lakay ken nalukmeg a baket a nangpastrek kenkuana. Dinamagda no ania ti masapulna. Saan a nagtimek, ta nariknana manen ti bisinna. Inyawatna lattan ti pendant iti baket. Minira ti baket. Nadlawna a napanganga ti baket a nangbidingbiding ti krusipiho.

Ti lakay ti nangawis a sumurot iti uneg ti bassit a siled. Simmurot lattan. Bassit a timbangan ken libro a nangisit ti naiparabaw iti sarming a lamisaan. Adda ti dua a tugaw iti sanguanan ti maysa ket naiyupreser iti lalaki. Ti maysa ket ginuyod ti baket sana tinugawan.

Inukrad ti lakay ti nangisit a libro. Naunnat met ti tengnged ti lalaki ken ti baket. Nakita ti lakay ti ladawan a kapada ti pendant. Innala ti lakay ti pagsiripna ket binidingbidingna a nalaing ti pendant. Inggusugosna iti nangisit ken basbassit ngem gemgem a bato. Ti nangigusugosanna ket pinatedtedanna iti likido, ket nakita toy lalaki nga immasuk ti bato sa idi kuan minulagatannan ti nakatartaranaw nga uged-uges a duyaw a nagparang iti nangisit a bato. Insaruno ti lakay a pinatedtedan ti krusipiho. Immasuk met ngem lalo a timmarnaw ti maris dagiti naibudak a batbato. Bimmusnag dagiti marisda. Tinimbang ti lakay. Impasana iti baket. Sinirip met daytoy babaen iti sangadakulapan a magnifying glass. Nalawa ti isem ti baket a nagtungtung-ed ket kinunana: “It’s a genuine monstrance in tri-color gold rays, diamond stones on cross and base and colored stones on trunk…!”

“Mabisinak unayen. Mano iti pagbayadyo, Bai?” dinamag toy lalaki. Agtigtigerger. Dina ammo no apay, naugotanen iti pigsa. Saan nga umanay ti pul-oy ti electric fan iti kanigid a suli a mangited iti bang-ar iti kasla kumusnawen a panagkitana. Siguro iti adayo a pinagnana ken bisinna. Nagkiamkiam ti panagkitana, nakakita kadagiti bituen. Nagpusipos ti lubongna. Naglusdoy iti tugawna. Nagikkis ti baket.

Idi makariing, napellesanen daytoy iti nadalus a kawes ken nakaidda iti nalamuyot a kama iti bassit a siled. Ti lakay ken baket ti immuna a nakitana. Is-iseman dagiti kolektor.

“Ni Inggo a draybermi ti nangpelles kenka. Siledna daytoy.” kuna ti lakay idi inaprosanna ti lalaki ti barukongna. Nadalus ti suotna a puraw a tisiert ken nangisit a kurduroy a pantalon.

Nagyaman. Naawis a nakilanglang a mangan – iti tinapay, fried chicken ken kape. Sa kalpasanna, inawat ti lalaki ti tseke a bayad ti inlakona. Intarapnosna nga insukat iti banko, kas bilin dagiti gimmatang. Subliannanto ti kaserana tapno agbayad ken alaenna dagiti gargaretna. Sumapulton iti sabali a pagnaedanna. Dina kayaten iti nabuyok a kabarongbarongan iti natay a karayan. Siguro, makabirokto ngatan iti trabaho. Isamirananto iti agiskuela inton makabirok iti trabaho. No di latta makabirok iti trabaho, agpatulong kadagiti naam-ammona a kaprobinsiaanna iti Quiapo. Aglakolako met kadagiti aksesoria kadagiti selpon. Addan iti pagpuonanna. Dayta ti kangrunaan iti amin, puonan, kas kuna dagiti kaprobinsiaanna.

“Kukuada daydiay. Rumbeng laeng nga isublim!” sinintir ti bagina.

“Itedko amin?” dinamagna iti bagina.

“Dumawatka a. Dida met ngata naimut a!” Inkalinteganna met laeng ti bagina.

“Dimo tagikuaen ti dimo kukua!” Nagulimek.

“Sapulem ida, a!” Kinuna manen iti bagina.

Nangeddeng. Napan iti kantina nga immuna a nakakitaanna ida.

“Adda iti agpalpalama ditoy. Idiay man ne, ti pagtugtugawanda.” Intudona iti ruar.

“Saanmi nga ammo dayta ibagbagam, mister. Iti kaanoman, saanak pay a nakakita iti agpalpalama nga immarubayan ditoy kantina.” Kuna ti kahera a nagdalungdong iti asul ken nalukmeg a babai nga agedad ngata iti kuarenta. “Piton a tawenko nga agtartrabaho iti daytoy a kantina, diak pay nakita dagita nga ibagbagam.” Nagdamag pay ti kahera kadagiti dua pay a wetres ngem ngilangil laeng ti insungbatda.

Rimmuar ti lalaki. Dina kayat iti mangipapilit. No agliblibak ti kahera, awan iti maganabna; no agsasao iti pudno, awan latta ti ganabenna ta dina makita dagiti sapsapulenna.

Pagna. Pagna. Pagna. Dina ammo ti turongenna. Nagsardeng idi nakurikoran ti agongna.

“Agatrosas!” Inkidemna iti nagsay-op. “Hmm, makapasalibukag a banglo,” nakunana. Immisem. Impalawlawna ti panagkitana. Nakatakder toy lalaki iti asideg ti silulukat a ridaw ti dakkel a pasdek. “Dita met uneg!” Naipigsana pay. “Adda la ketdi dagiti agina a sapsapulek iti uneg…” ket nagdardaras a simrek. Ti banglo ti rosas ti nangiturong kenkuana no sadino iti turongenna. Napaliiwna dagiti sumagmamano a nakaparintumeng ken nakatugaw. Naulimek ti nakalawlawa nga uneg ti pasdek. Inayad itan iti pannagna ti lalaki iti igid a sumurong iti altar.

Kellaat a nagtibbayo idi namulagatanna ti eskaparate. Nagsardeng. Linidlidna dagiti matana. Talloda. Minatmatanna ida a nalaing. Manipud saka agingga iti dapan. Pinagsisinnublatna ida a minira – ti agkabanuag a nakasarukod, ti ubing ken ti ina. Nagrupanget. Dua nga imana iti nangkuraykay kadagiti pangulotenna, aburido iti dina maawatan a mapaspasamak iti biagna. Pinongutpungotna ti pangulotenna kabayatan a nagngariet.

“Aaahh…! Mabagbagtitak metten…!” naipigsana ti timekna.

“Adda maitulongko?” kuna ti agkabannuag a nakaabito nga immasideg.

“Asinoda?” Intudona ti eskaparate.

“The Holy Family…Dimo am-ammo ida?”

“Saan, apo…”

“Asinoka? Ania ti naganmo? Taga-anoka?” Umis-isem ti nakaabito nga agedad ngata iti kuarenta, pamudawen ken nataytayag bassit ngem ti lalaki.

“Jamalul Embu Sahaba Usman Sali, apo. Maysa a Tausug, taga-Lanawan, Sumisip, Basilan. Agtawen iti duapulo ket tallo…”

Am-ammo ti Langit toy kabsattayo, kasta koma met kadakayo… #

GIBUSNA.

Maginaw Ang Gabi

Maikling Kuwento ni Jaime M. Agpalo, Jr.

“MAGHINTAY ka raw sa Burnham Park, sa may Rose Garden,” sabi ni Lovelyn. Si Jenny na aking kasintaan ang tinutukoy.

Sinadya ako nitong best friend ni Jenny sa puwesto ni Manang Ada – tindahan ng mga prutas at gulay sa Brgy. Engineer’s Hill Satellite Market.

“Bakit kaya napakahigpit ang mga magulang niya sa akin?” Usisa ko kay Lovelyn. “Dahil mahirap lang ang buhay namin?”

“Wala akong masabi d’yan. Malalaman mo ang kasagutan kapag nagkita kayo.” At bumuntot ang aking paningin sa nagmamadaling si Lovelyn papuntang kinaroroonan nang kanyang kapatid na babae na naghihintay at kanina pa kumakaway. Nasa harapan ito ng staff house ng Department of Trade and Industries. At nagpa-hilaga na sila papuntang Cabinet Hill.

Taga Barangay Cabinet Hill-Teachers Camp, Baguio City sina Jenny at Lovelyn. Suki namin sila ng gulay. Tumutulong akong magtinda sa puwesto ng Ate Ada ko sa Engineer’s Hill Satellite Market lalo kung pinapahinga ko ang aking kaisipan dahil sa pagsusulat ng mga iskrip nang mga drama sa radio at mga patalastas nito. Limang taon na akong writer ng Mt. Province Broadcasting Corporation-DZWT na pinagkukunan ko naman nang pantustos nang aking pag-aaral ng Journalism sa Baguio Colleges Foundation at ako ay katatapos lamang.

Dito rin sa puwesto ni Manang Ada ko nakilala sina Jenny at Lovelyn. Dito rin nagsimula ang panliligaw ko kay Jenny. Mag-aanim na buwan na ang relasyon namin. Ngunit tatlong beses pa lang akong namasyal sa apartment na inuupahan nila. Napansin ko kasi na malamig ang pakitutungo nang mga magulang niya at ang kapatid na babae na si Manang Joyce. Ang pinakahuling pagpunta ko sa kanila, nakarinig na ako nang mga kalabog nang pintuan at mga mabibigat na paghakbang. Kaya sa labas na lamang madalas ang aming pagkikita.

Humantong ang punto na isang buwan na kaming hindi nagkikita ni Jenny. Naguguluhan na ako. Wala naman silang telepono. Ewan ko rin, na parang iniiwasan ako ni Lovelyn para matanong ko sana. Talagang papasyalan ko si Jenny sa apartment nila kung hindi dumating si Lovelyn…

NAKASINDI na ang mga dilaw na ilaw ng parke. Binalot nang manipis na fog ang kapaligiran kaya nanunuot sa kalamnan ang ginaw. Tahimik ang mga ilan pareha sa may parihabang flower pot ng mga rosas. Wala nang naglalaro sa may damuhan. Tahimik na ang boating at bicycle area. Napakabango ang halimuyak ng mga rosas sa paligid. At nakikita ko naman sa bandang kanan ko ang paghalik ng babae sa isang pulang rosas na pinitas nang kasamang lalake. Alas sais medya na, ngunit wala pa si Jenny. Dito sa hilagang bahagi ng Rose Garden madalas kami ni Jenny.

Mula sa pathway, nakikita kong dumarating si Jenny, nakayuko at parang nagmamadali. Sinalubong ko siya. Napansin kong malungkot siya. Malungkot na malungkot. Parang pinipigilan ang pag-iyak. Hindi ako umimik.

“May hihilingin sana ako sa ‘yo, James, kung talagang mahal mo ako,” sabing gumaralgal ang boses.

“Lahat ng hihilingin mo ay ibibigay ko…” Iba na ang nagpaparamdam sa akin, ayon sa aking pagkaba.

“K-kalimutan mo na ako please…”

Napanganga ako.

“Basta kalimutan mo na ako…” Umiyak na.

“Pero, bakit? Meron ba akong kasalanan?”

“Wala, wala!” Mas lalo ang pag-iyak. “Basta kalimutan mo na ako!” Tumakbo na palayo. Mabilis. Dumaan na sa may damuhan.

Tinawag ko. Ngunit talagang mabilis ang pagtakbo sa damuhan papunta sa may Burnham Lake Drive. Sumakay kaagad ng taxi.

Bakit? Anong kasalanan ko? Bakit ko siya kalilimutan?

“Tinanong mo sana, a,” sabi nang kaibigang kong si Rolly. Umiinum na kami ng serbesa. Gusto kong maglasing upang maalis ang sakit ang dulot nito. Tigwa-walong beer na kami. Medyo umi-ikot na ang paningin sa loob ng Juval’s Countryside Eatery sa may kanto papuntang Engineer’s Hill at Cabinet Hill. Makikita ang mga dumaraan sa labas dahil doon nagbababa nang mga paheros ang mga jeep sa may outpost sa kanto ng Leonard Wood sa kaliwa ng eatery. Ang kaliwa nang daang paakyat sa harapan ay papuntang Cabinet Hill at papuntang Engineer’s Hill naman ang pakanan.

Bago ko masagot si Rolly, namataan ko si Lovelyn na dumaraan. Lumabas ako at hinabol. Sinabi ko ang nangyari kanina sa Burnham Park.

“Hindi mo alam ang dahilan? Mag-aasawa na!”

Bumalik ako sa loob ng eatery ang nagpakalasing.

DALAWANG lingo na ang nakaraan. Inaayos ko ang mga pinamili kong paninda ni Manang Ada ngayon umaga. Dumating si Lovelyn. Bibili siya ng kamatis at tinapa. Noong magbayad na siya, may kasamang sulat. Sulat ni Jenny!

Sa sulat, nais ni Jenny na kami ay magkita sa Burnham Park pagkataos ng pananghalian at doon din sa dating tagpuan. Dumikit ang aking paningin sa kalendaryo sa bandang kaliwa ko, at minunimuni ang petsa: Marso 22, 1996.

Pasado ala una na nang hapon noong nagpunta ako sa parke. Naghihintay na si Jenny. Hindi na sana ako sisipot dahil masama ang loob ko. Ano pa nga ba ang katuturan nang aming pag-uusap?

“Nagkamali ako noong sabihin kong kalimutan mo na ako, James. Lalo’t di ko sinabi ang dahilan.”

“Alam ko na. Mag-aasawa ka na. Nakahanap ka na nang iba…!”

“Kamuhiaan mo ako?”

“Natural! Pinagtaksilan mo ako!”

“Gusto kong kamuhian mo ako. Ang alam ko kasi, mas mabilis kitang makalimutan kung kinasusuklaman mo ako. Hindi pala. Nagkamali ako. Mas lalong mahirap. Nahihirapan ako. Hindi lang ikaw ang nasasaktan, mas lalo pa ako.” Lumuluha na siya. “Ang mga magulang ko lang ang may gusto. Hindi ko gusto, James, ang pagpapakasal kay Tata Vincent.”

“T-tata … V-vincent? Ibig mong sabihin, sa matanda ka pakakasal?”

“Edad 60. Balo. May isang anak na babae at meron na rin pamilya. Balikbayan siya at matagal nang kaibigan ng papa ko.”

“Bakit mo gusto?”

“May sakit sa puso ang aking ina. Lalo’t sinasabing ikakamatay niya kung hindi ko sila pakikinggan ang kagustuhan nila. Pangarap din nila ang ikakaluwag nang aming buhay. At mangyari lang ‘yon kung ako’y pakasal kay Tata Vincent. Dahil may magandang kabuhayan sa Hawaii at doon na kaming manirahan pagkatapos nang aming kasal. Ilalakad din kaagad ang mga papeles ng aking mga magulang para sila ay sumunod sa amin.”

“Paano na ngayon…?”

“James, kung talagang mahal mo ako, kalimutan mo na ako, please…”

“Kung ang paglimot ay kagaya nang paglaglag nang batong hawak, kay dali sanang makalimot. Kung ang sugat ay mahapdi at makirot, matagal maghilom, at kung maghihilom man ay nasa isipan pa rin ang pangyayari.”

“Masakripisyo ang tunay na pag-ibig, James. Mahal na mahal kita. Ngunit mahal ko rin ang nagbigay sa akin ng buhay – ang aking mga magulang. Lalo na ang aking butihing ina. James, kung ikaw ay nasa aking kalagayan, hindi mo ba isasakripisyo ang ‘yong pag-ibig?”

Natameme ako sa sinabi. Paano ko ilalaban ang pag-ibig ko? Nakaramdam na ako nang panghihina. Lalaki ako, ngunit hindi ko nakayanan pigilan ang pagluha, malambot lang ang aking puso, sobrang napakalambot – na likas sa isang manunulat.

Niyakap ako. Mahigpit na mahigpit. Lumuluha rin nang magkasalubong ang aming mga mata. Naramdaman ko na lamang na hinahanap nang kanyang mga labi ang aking mga labi, at nang matagpuan ay doon ibinuhos ang tunay na damdamin. Ang nag-aapoy at maalab na damdamin ay parang wala nang kataposan. Matagal ang pagkakahinang ng aming mga bibig dahil pilit na dinaramdam ang aking pagsukli ng kanyang awit ng dibdib ngunit patuloy na wala akong kibo. Inalis ko ang kanyang yakap. Tumayo. Ibinulsa ang aking mga kamay at nakayukong binaybay ang damuhan…

MAHIRAP gamotin ang pusong nasugatan; mahirap libangin ang pusong nasaktan. Kahit anong gagawin, hindi ko malilimutan si Jenny.

“Huwag kang magmukmok d’yan baka ika’y masiraan nang bait!” Sabi ni Ate Ada noong napansin sigurong ako’y nagmumukmok sa aking silid at walang ginagawa. Kaya naisip kong mag-istambay sa watering hole ng mga manunulat, periodista at mga broadcaster ng Baguio City – ang Dainty Restaurant sa may panolokan ng Lower Session Road. Ngunit hindi ko natagpuan doon ang gamot ng sugatang puso.

“Tatlong araw na lang magpapakasal na sila sa St Joseph Church sa Pacdal,” ibinulong ni Lovelyn noong ako ay tumutulong ulit sa tindahan ni Manang Ada.

Mas lalo akong nakaramdam nang kirot sa dibdib. Di ko alam ang aking gagawin. Parang walang laman ang aking isip. Simula noong ay hindi na ako nakapagsulat nang iskrip sa radio at mga patalastas. Kaya isinubmitar ko na lang ang aking resignation paper. Ngunit tinawanan lang ako ng manager at ang aking supervisor nang malaman ang dahilan. Pinagpayuhan nila ako. Upang ako’y makinig sa kanila, ipinangakong bibigyan nila ako nang tig-iisang slot sa AM radio program at isa sa FM radio. Magiging announcer ako at Disc Jockey.

NANGINGINIG ako sa makapal na fog na bumabalot sa kapaligiran noong takip-silim na ‘yon. Nasa harapan ako nang bahay at tumutungga ng Red Horse. Hindi ko na maaninag ang mga ilaw sa may Consit o Lower Engineer’s Hill at Cabinet Hill sa bandang hilaga at pati na rin ang mga kabahayan sa Brgy. Outlook Drive sa bandang silangan. Tinawag ako ni Jetee na aking pamangkin. May tawag daw ako sa telepono. Jenny raw ang pangalan.

“Hello?” Malamig na malamig ang pagkakabigkas.

“James, gusto kitang makausap. Ngayon din. Pumunta ka dito.”

“Saan?”

“Venny’s Inn. Room 69. Hinihintay kita.” Ibinababa na ang telepono.

Venny’s Inn? Anong ginagawa niya roon?

Tinawagan ko ang Venny’s Inn. Kinumpirma ng GRO na may pangalang Jenny Pestano na nakatsek-in sa room 69 at nag-iisa.

Nag-iisa? Ano ang ibig sabihin nito?

Isang bote pa nang Red Horse ang itinungga bago naisipan puntahan ko si Jenny.

Red carpet at wall to wall ang loob ng Venny’s Inn. Kumatok ako sa Room 69.

Nakangiti si Jenny nagpapasok sa akin. At napansin ko katatapos lang maligo! Sinusuklay ang basa pang buhok na pinanggagalingan nang halimuyak ng Selsun Blue at lalong naalis ang bisa ng Red Horse sa bango ng Lux na nanunuot sa aking ilong. Hindi ako makaimik. Pinagmasdan ang pulang tuwalyang bumabalot sa mala-coca colang katawan. Di ako mapakali. Umupo ako sa malambot na kama.

Tumabi si Jenny at nagpapasalamat at ako ay dumating. Hinawakan ang aking kanang kamay, nilalaro at idinampi ito sa kanyang mga pisngi. Nabato ako. Hindi ko alam ang aking gagawin. Yumakap. Hinalikan ako sa may puno ng taynga. Naramdaman ko ang mainit na hininga na para bang lumipat ang init sa aking katawan at dumadaloy sa aking mga ugat. Halik nang halik, nananabik.

“I love you, James, I love you very much…”

Nag-aalab na rin ang aking katawan. Nakarating na sa aking pisngi ang halik niya, bumaba sa leeg, at nakasuksuok na ang mga kamay sa loob ng aking tisiert at nangangapa. Pipigilan ko sana, ngunit dumapo na ang mga bibig sa aking mga bibig. Nauuhaw ang kanyang halik. Nag-aalab. Parang gustong makipag-ispadahan ang dila sa aking dila. Nagsisimula na akong maagos sa kamunduhan. Heto na ang anyaya ng laman. Ngunit sa kanan bahagi ng aking utak, ay sumisigaw at nagbabala na hindi ko dapat isuko ang aking paninindigan at pananaw sa buhay. Tumayo ako.

“Bakit mo ako tinawag dito?”

“James, magpapakasal na ako kay Tata Vincent bukas. At ayaw kong ibigay sa unang pagkakataon ang aking pagkababae sa lalaking hindi ko minamahal.” Tumayo. “Ikaw ang dapat mauna dahil ikaw ang aking tunay na minamahal.”

Di ako makaimik. Nakipagtitigan ako. Di ko makayanan ang malagkit na titig. Nanunukso. Lumapit. At inilaglag ang tuwalyang pinangkumot sa katawan. Hindi ako nagkamali. Heto ang katawang na aking pinapantasiya. Parang bulaklak ng marapait na idinuduyan ng hangin sa maputing-maputing fog; hindi ako nagkamali, heto ang mayaman na dibdib kung nasaan ang kambal na rosas na pilit kong hinahawakan kung nanonod kami nang sine ngunit kalian man ay hindi ako nagtagumpay dahil maglalanding din ang mumunting kurot sa aking tagiliran; at sa aking pantasiya, ang alam ko ay mangitim-itim na kasing-laki nang hinlalaki ngunit nagkamali ako dahil kulay pink pala ‘’yon at kasinglaki lamang ng hinliliit; morena ang kutis ng mala-coca colang katawan; nakakaaya ang makinis na binti at… at… nag-aanyaya ang hubad na pintuan ng langit! Susme, ganyan pala ang mga ‘yan? May naramdaman akong nabuhay at nagpipilit na magdiwang.

Yumakap. Ang mukha ay ibinaon sa aking leeg. Humahalik. Napapikit ako. Mabilis ang pangyayari. Naramdaman ko na lamang na nahulog ang aking pulang tisiert. Naglalagablab na ang paghalik.

“James, ibigin mo ako, please. Iyong iyo ako…” At kinagat pa ang aking taynga.

Ngunit kalian man hindi masisira ang aking pagkatao, buo pa ang panindigan at pananaw sa buhay. Inalis ko ang pagkakayakap sa akin. Tinitigan. Maari rin siyang nahihiwagaan dahil ako’y lumuluha. Malakas ang pagtulo ng luha. Kinuha ko ang mga damit niya sa headboard.

“Magbihis ka na. Lalabas na tayo. Hindi ko gustong samantalahin ang ‘yong kahinaan.”

Yumugyog ang mga balikat, tinakpan ang mukha sa pamamagitang nang kanyang mga palad. Maaring di nakayanan ang sarili at dumapa sa kama na nag-iiyak.

Umupo rin ako. Lumuluha pa rin ako. Nakaramdam ko ang awa sa kanya. Awang-awa.

I love you very much, Jen, I love you… ngunit walang lumabas na kataga sa aking mga bibig. Oo, naintindihan ko ang kalagayan niya. Naintindihan ko rin ang tunay na pag-ibig ay nakakaunawa at hindi mapagsamantala. At lalong hindi ko sisirain ang aking panindigan at pananaw sa buhay kalian man – ang paggalang ko sa kababaihan – dahil ito lamang ang aking kayamanan, ito lamang. Mahirap lang ako, mas mahirap pa sa daga, ngunit nagsusumikap paunlarin ang buhay sa tamang landas.

Kaawaan ko siya. Dahil lalo siyang nasasaktan. Ngunit kailangan ibukas ko ang aking isipan at tanggapin ang katotohanan. Ang buhay, kung minsan ay dumarating ang malupit na tadhana. At alam ko rin, napakahalaga ang damdamin ng mga magulang, at iyan ay sobrang napakahina ko, hindi ko kayang saktan ang damdamin ng mga magulang – ang mga magulang niya. Hindi ko kayang saktan ang damdamin ng mga magulang sapagkat alam kong darating din ang araw na ako’y magiging magulang. May pagkakataong tumubo ang isang halaman ngunit hindi lumago sapagkat ang katayuan at kapaligiran ang sumusupil nito. Ang pag-unawa at pagpaparaya ay hindi pagtalikod nang sinumpahan kundi pagbibigay hakbang nang panibagong landas.

Niyakap ko siya nang maramdaman na mas lalo ang pag-iyak.

“Tama na, Jen, tama na please…” Isinandal ko ang ulo sa aking dibdib. “Hindi ko kayang kunin ang nag-iisa mong kayamanan – ang nag-iisa mong ipagmalaki sa magigiging asawa. Parehas lang tayong mahirap, ngunit buo ang panindigan at pananaw sa buhay. Hayaan mo ang kayamanan na iyan—ang kalinisan mo ang handog mo sa iyong kabiyak upang mas lalo ka pa niyang mamahalin. Mahalin mo rin sana siya tulad nang pagmamahal mo sa akin. Hangad ko ang ‘yong kasiyahan at katiwasayan ng buhay.” Kumalas ako sa pagkakayakap. “I love you, Jen, handa akong magsakripisyo…”

Pinulot ko ang aking tisiert at isinuot. Nakahiga na siya at umiiyak pa rin. Dahan-dahan akong lumabas. Isinara ang pintuan. Laglag ang ulo at nakabulsa ang mga kamay paglabas ko ng Venny’s Inn. Dahan-dahan ang pagbaybay ng Lower Session Road – naglalakad paakyat. Maginaw ang gabi. Sobrang maginaw. Makapal na makapal ang fog. Hindi ko rin makikita ang mga bituin sa kalangitan tulad nang hindi ko masisilayan ang kahihinatnan nang pangyayaring ito ng aking buhay. Ngunit hindi ako nawawalan ng pag-asa, dahil alam ko, kahit na madilim na madilim ngayon ang gabi, bukas magliliwanag din ang araw…@

Sultana

Sarita ni Jaime M. Agpalo, Jr.

I.

NATAYEN ni Sultana. Natay iti mismo a paraangan iti sango ti balaymi. Simmangpet nga agngangabit, agsangsangit, marigrigatan, nakay-ay-ay iti langana nga agsagsagaba iti nakana a tuok ken rigat—babaen iti nakaro la unay nga inna panaganeng-eng ken panagugaog. Nariknak la unay ti nakakarkaro saem a sagsagabaenna sakbay a pimmusay. Maladingitanak unay iti napasamak kenkuana. Nakaladladingit ta kasla maladladdit-maip-ipit toy pusok. Makapasakit iti nakem a panunoten—nariknak a nagburek iti uray la ti darak iti ipapatayna. Saanko a nakontrol ‘toy bagik ket kayatko met iti pumatay – ti bumales iti nangpatay kenkuana!

Sultana…Sultana…!

Diak mabasa ken maimutektekan ti natangadko nga ipaspasimudaag ti naulimek nga asul a tangatang a napattopattokan iti nakarasrasay ken kasla sabong ti lidda a puraw nga ulep a saan met nga agkutkuti, a kasla lattan naipinta iti asul a kambas a langit. Ngem saankon nga inkaskaso dayta a buya ta mas napatpateg kaniak ti madama nga ar-aramidek. Makalawas laengen, nanginan nga aldaw; ket madlawko pay a kasla karkarna ita nga aldaw ti ulimek ti aglawlaw: nanglangan ti wanitwit ken arriangga dagiti sigud a tumanagari a billit-balay, perperroka, panal, pandanggera ken kakok; uray ti taraok, payagpag, kurukkok, kinnamatan ken sinniplag dagiti manok ket awan a pulos a mangngegan, ken uray karasakas ken aplaw dagiti bulbulong ti muyong ken ti anit-it dagiti kaykayo iti aglawlaw ken ti panerper dagiti bulong dagiti sabsaba ta kasla saanda nga aggargaraw. Ne, apayen, siak laeng ti aggargaraw kadaytoy a kanito? Whey, dagaangnan! Uray no nakaputotak laeng iti kupas a maong ken uksob, agay-ayus iti dimmalem ken sumileng a kudil ti ling-et.

Madamaak nga agkalkali iti abut a pagmulaak iti iyalisko a subual ti saba a suring iti likudan ti balaymi idi kellaat a napisang ti ulimek babaen iti makapaseggar ken nalabes unay sangit ni Sultana. Naklaatak! Sangit a marigatan unay ken kasla agpatpatulong—umar-araraw iti tulong iti asino man a makangngeg kenkuana, nangruna kadakami a kabbalayna. Ti saning-i-aneng-engna ket kumulukol kadagiti lapayag a kunam la no mabarbarrena.

Dagusko nga inibbatan ti barrusok a pagkalkalik, nailiad iti napasanggir a pala iti kasla luppo a puon ti saba ket natumbada, ngem saanko idan nga inkaskaso. Mas napatpateg kaniak ti nangsinga iti ar-aramidek. Napaspas iti panagtarayko a nangkamang iti sango ti balay iti yan iti agan-aneng-eng ket naimatangak ti agngangabit.

Uray la limmabba ti ulok iti nakitak a panagtirtiritir ni Sultana a nakailad ken marigatanan unay. Kayaw-at a kayaw-at dagiti sakana iti inna panagtiritir. Kasla kayatnak nga arakopen idi nakitanak wenno kayatna nga arakopek? Agpakpakaasi ti langana babaen iti lua a makitak nga agay-ayus manipud kadagiti matana.

’Nal-it, diak metten makagunay! Kasla metten kellaat a naugotanak iti pigsa, nakerrasan. Diak ammo no apay. Nagmasngaadak ta agkakapsutak metten. Kasla diak a maibturanen a buyaen ti nalaus unay a panagrigrigatna.

Iti panagtirtiritirna nga agan-aneng-eng, nagsabat dagiti matami—ay, agpakpakaasi a tulongak kadi a! Kaasiak kadi. Timmakderak. ‘Nal-it, ania ti aramidek? Nagsardeng a naganeng-eng ngem dina impanaw dagiti agpakpakaasi a matana a pagay-ayusan pay laeng iti lua. Inasitgak.

“Apay, Sultana, ania’t napasamakmo?”

Ngem kellaat a nagkuyegyeg a nagkuyegyeg, kinagatna ti dilana sa pagammuan in-inut iti inna panagsalungayngay.

“Sultana…? Sultana…? Sultanaaaaa!!!”

Nagparintumengak. Inappupok. Inubbak nga inarakop.

“Sultana, saanka pay a matay, Sultana… saan pay!”

Napatangadak. Naimatangak a dipay naggaraw dagiti naipattopattok a kasla sabong ti lidda nga ulep. Uray dagiti bulbulong dagiti kawayan, bayog, muymuyong ken kaykayo iti aglawlaw ket kasla saanda nga aggaraw wenno simmardengen ti angin?

“Sultana…? Sultana!”

“Apay, manong?” Ni Doming, ti baro a kaarrubak, ken nangiyabaga iti sangakuribot a dukayyang, nga ipapanko nga ipakanna kadagiti tarakenna a baka. Taltaliawennakami, a nakatakder iti dalan iti sanguanan ti balaymi. “Naan-ano ni Sultana, manong?” Kunana idi maamirisna ngata a saanen nga umang-anges ken aggargaraw ti ar-arakupek. Dinagusna nga indissona ti inyabagana a kuribot ket nagdardaras nga immasideg. “Nataysa metten, manong? Naan-ano?”

Inin-inayadko nga indisso iti daga.

“Simmangpet nga agar-areng-eng, agtirtiritir, diak ammo no sadino iti naggapuanna.”

Inusisami. Binalibalikid. Natakuatanmi ken Doming iti kinaadda iti nagsalpot a sugat a kasla nagnaan iti bala ti eskopeta iti barukongna, a nalabit a nairaman a dinalanan ti bala ti dalem ken pusona nga isun iti puon iti ipapatayna.

Asino ngata ti akin-aramid? Simken dayta a saludsod iti mugingko. Ngem awan iti malagipko a posible a mangdangran kenkuana. Naasideg ti riknana ken napasig kadagiti amin a kaarruba.

“’Ninana, isuda la ketdi!” Inradies ni Doming ti misuotna. Imbaniekesna ti semsem ken suronna. Minulagatak met ken agsalsaludsod dagiti matak no asino dagita a mammapatay nga atapenna.

“Adda tallo a lallaki a limmabas itay mapanak mangruot iti minaisak dita linapogan. Nakaiggemda amin iti eskopeta ken adda ti tallo a manganup nga asoda.”

Dagiti la ketdi dayo a mangnganup iti banias ken taga kabangibang nga ili. Masansan ngamin nga arogenda ti kakaykaywan-kinawayanan iti amianan ta dita ti apon dagiti banias, dagiti nagduduma a billit ken beklat.

“Sadino iti nagturonganda?”

“Dita kakaykaywan dita amianan, ‘nong!”

Sintagari, kellaat nga immulo ti agburburek a darak. Pinanawak lattan ni Doming. Kinamangko ti dram a pagipempempenak kadagiti kostal ken siguran . Inruarko ti iduldulinko a baby armalait ken imbulsak ti maysa a magasin a napno iti bala kalpasan a nasalpakak iti maysa pay a magasin. Nagdardarasak a rimmuar. Nalabsak ni Doming a nakatakder iti ridaw nga awan iti arimekmekna. Kinamangko ti kakaykaywan. Talaga a pumatayak met. Ibalesko ni Sultana!

Ngem diak nasarakan dagiti nadangkok a tattao—ta ipainumko koma met kadakuada ti bukodda a sabidong. Naglikmutlikmotak, ngem napaayak iti gagarak. Nagturongak iti linapogan a bitbitko pay laeng ti armas, ngem awan ti tao a nasarakak. Nagsubliak manen iti kakaykaywan. Iti nalabes a pungtotko nga awan a pulos iti tao a nasarakak, nagikkis ti immalingawngaw a rapido. Naulit ken naulit agingga naibus ti linaon ti magasin.

Nasangpetak ni baket a kustuonay iti irriag ken bassawangna, a nakapetpet ti kanawanna ti putan ti badang. Ab-abbongannan iti sako ti bangkay ni Sultana. Sumagmamanon dagiti lallaki iti purok ti immasibay iti paraangan. Dagiti laeng matada iti agsasarita.

“Di pay la koma mabtak ti aproda ken mabriat ti dalemda dagiti ‘nimal nga akin-aramid, pwe! No maamuak la no asinoda dagita nga ‘nimal, tagbatagbatek ida!” Ket uray la nagikkis ti imsiag a lata ti Nido a kinugtaran ni baket ket nanabraang iti naurnong a binalsig a pagtungo iti sirok ti bayyabas. Binay-ak lattan ni baket, ket napankon indulin ti paltog.

Nakangngegak iti sumungad a motorsiklo manipud iti bit-ang iti laud. Rimmuarak. Ni Nestor a kayongko—maysa a polis ken naidestino iti ilimi.

“Nangiyasakaysa met? ‘Tay sa met armalait ni kayong daydiay nagparakapak?” kinunana, a nalabit a nangngegna la ketdi ti parakapak itay.

“Ni Manong Ben,” insungbat ni Doming, “adda nangoskopeta ken Sultana.”

“Ania?” Ket iniddepna ti motor. Ket kinitana ni baket a tumanabutob a mangisimsimpa ti abbong ti bangkay. “Kayatyo a sawen, natayen?”

Awan iti nagtimek kadagiti napagsaludsodan.

“Sinal-it dagita a tattaon, ‘ya! Dika pay la ket pinaratupot met ida!” Makaunget metten ti kayongko.

“Awan met ngarud ti nakakita iti aktual a napasamak. Ngem adda tallo a mangnganup iti banias a limmabas iti purok—dagiti sigud nga umar-arog. Nalabit a sinurotna ida dita kakaykaywan,” kinuna ni Doming.

Manipud iti bit-ang iti laud, nakitak nga agdardaras nga agtartaray nga agturong iti balay dagiti dua nga annakko nga agis-iskuela iti elementaria—agarup a tallopulo a metro ti kaadayona—gred tri ken gred paib; ti inaunaan, ni Albert, ket addan iti maikadua a tukad iti sekundaria ken agbasbasa idiay Narvacan Catholic School iti ilimi. Nalabit nga adda ti nangipakaammo kadakuada wenno nakaammoanda a natayen ni Sultana; ta kadagitoy nga oras ket tiempo pay la ti recess-da. Napatilmonak ta agrungaaben iti uray la ni Junjun nga immasideg iti naabbongan iti sako a bangkay. Inikkatna ti sako ket nagparintumengen a mangar-arakop ken ni Sultana. Kustuonayen ti anug-og ti buridekmi. Iti ruangan, immasngaad met ni Aprilene ti anug-ogna. Madlawko a saan nga ammo ti inada ti aramidenna iti dayta a kanito ta pumanagna a tumanabutob ken petpetna pay laeng ti badang. Dadakkel ken nauuneg dagiti angesko!

Kinamangko ti kulongan dagiti manok ket nangkemmegak ti maysa kadagiti palpalukmegenmi a dumalaga. Kinamangko ti ummong dagiti lallaki, ket binilinkon da Doming a partienda ti manok ta sapsapurikitenmi ta adda pulotanenmi. Inyawatak iti nabukel a dua a gasut a pisos ni Carlo nga igatangna iti dadakkel a GSM Blue.

Nagtitinnaliawda. Dagiti laeng matada iti agsasarita.

“Saantayo a partien ni Sultana ta imbilangmi a kameng ti pamiliami.” Impalawagko. “Tulongandak man ketdi ta ikalitayo iti sirok ti langka.”

Nasakit unay ti nakemko, ta saankami ngatan a makataraken pay iti aso a kas ken ni Sultana. Naiborda iti nakem ken pusomi a sangapamilia ti imbatina nga imbag, sursuro ken lagip—ti aso ti nasayaat a gayyem ti tao!

II.

NADAGAANG daydi naulimek a sardam. Kalkalpasmi a nangan iti pangrabii, ket addakami a sangapamilia—dagiti tallo nga annakko, ken ni baket iti sangoanan ti telebision iti salas. Pangpalabasan ti oras sakbay a maturog; uray ta awan met klase dagiti ubbing ta Sabado met no bigat; isu nga uray maladawda a maturog ita. Nupay agan-andar ti agpuspusipos nga electric fan, adda pay laeng ti pamaypay nga iggemko.

Immalingawngaw ti taul ni Sultana. Taul a dumukduklos. Nakaro unay a duklos, a kasla ketdin adda ti paritanna a lumabas iti dalan iti sanguanan ti balay. Asino dayta a paritanna? Nangngegmi ti timek ni Viring, ti balasang ni Mang Anton a kaarubami ken dayaen laeng ti balaymi ti balayda, a mangbugbugaw kenni Sultana.

Ita man pay a taulanna ni Viring? Ne, karkarna daytoy a! Nagtinnalliawkami ken ni baket a dagiti laeng matami iti agsasao. Nagdardarasak a rimmuar. Simmurot ni baket. Dinugsakko ni Sultana. Inyad-addana ketdi a taulan ken duklosen ti balasang. Kasla saanna kayat a lumabas ti balasang? Naa, nagkaron?

Dugsak met a dugsak ti balasang.

Inlukat ni baket ti silaw iti ruar ket limmawag ti dalan. Nakita ni Viring ti naibalangan a banag a kasla punguapunguan iti kalukmegna ken nasurok ngata a sangaagpa iti dua a metros ngata iti sangona, ngem kasla saan a palubosan ti aso a piduten ti balasang dayta. Nalawag a naimatangak nga asitgan ti balasang ti naibalagbag a banag iti dalan a pidutenna koma a, ta isu iti pangbautna ngata iti aso?

Manipud iti nagtakderan ni Sultana, limmagto iti nakangatngato ket apagisu iti sangoanan ni Viring. Imkis ni Viring. Pinukkawak metten ni Sultana.

Ngem nagaripapaak ta sabali met ita ti tataulan ti aso, saan a ti balasang no di ket ti naibalagbag a banag iti dalan. Isu dayta ti dukloduklosenna. Naggunay nga in-inut ti naibalagbag, naguyas, ket kinamangnan ti puon dagiti bayog.

Amaya, nagdakkelen nga uleg!

Imkis ni Viring iti nakitana ken agnernerbios. Makasangiten.

Nalabit a naggapu ti uleg idta kakaykaywan wenno iti kinawayanan iti kali iti amiananen ti balaymi? Gapu ta nadagaang ket nagpasiar? Wenno agsapsapul ket ngata iti pagitloganna wenno pagluposanna?

Nagsardeng metten a nagtaul ni Sultana, nakauy-oy ti dilana, nakatugaw a mangperperreng iti balasang. Inarakop ti balasang ti tengnged ti aso.

“Ayna, agyamanak, Sultana, tenkio unay unay! Insalakannak, ayna, ti ason aya, ta nagsayaaten…” kinunana ket agsangiten ti balasang.

“Nagturongannan?” Ni baket a nakapetpet ti kanawanna iti bellang.

“Dita yan ti puon dagiti bayog. Kasla takiag ti kalukmegna!” Kinudkodko ti saan met a nagatel a tuktokko.

“Nagistayankan, Viring…”

“Wen, ngarud, manang, naimbag ta adda ni Sultana nga asoyo, ta no saan, nakagatak koman!” Inar-arakopna latta ti tengnged ti aso a di met agtagtagari, no di laeng agkalkalawikiw ti ipusna nga imol—tallo a pulgada laeng iti kaatiddogna.

Saan la dayta ti naaramidan ni Sultana a pagsayaatan…

Kas iti naminsan nga agtutugawkami iti sungaban ti linapogan: ni Doming, Carlo, Berto ken Tomas dagiti kadduak ket pagsasaritaanmi dagiti mulami a mais ken lasona idi napasungadanmi ni Sultana nga agdardaras ken agan-aneng-eng a simmangpet. Kinagatna ti tisiert ni Doming a nakamasngaad iti tambak a kasla guyguyodenna.

“Kasla adda kayatna nga ibaga, Doming?” kinunak, ket nagkikinnitakami. Pagammuan, nagtaray ni Sultana. Sintimek, nagdardaraskami a nangsaruno. Agturong daytoy iti arubayan da Doming. Iti abagatan ti balayda. Adda bubon dita a narabaw ken awan iti danumna no kastoy a kalgaw. Iti lauden ti balayda, umarikiyyak ti immak ti panganakan a kaldingna, a kasla pukpukkawanna dagiti alikuteg a dua nga urbonna.

Napan iti ngarab ti bubon ni Sultana ket nagtaultaul. Adda nagemmak nga urbon iti uneg ti bubon!

Idi tan-awanmi ti bubon, adda sadiay a natnag ti urbon ti kalding ni Doming!

Kinamang ni Doming ti naipasanggir nga agdan iti puon ti silag ket isu daytoy iti inaramatna a nangiyaon iti agkakapsut nga urbon.

“’Nal-iten, dikanto pay la ngamin gaburan met daytoy ta di ket makadisgrasia!” Binabalawko ni Doming nga agkatkatawa. “Amangan no saan laengen a dagiti tarakenmo iti maiyabut no dipay ket sikan a mismo, salbag!”

Adu a, dagiti dinto malipatan a naaramidan ti Sultana…

Kas iti maysa a malem nga agin-innagaw ti sipnget ken lawag ken madama nga agpatpatangkami ken ni Ambot—Carlito ti buniagna—nga adingen ni Viring ken agis-iskuela iti hayskul— maudin a tukadna iti sekundaria iti Narvacan National Central School, idi napasungadanmi ni Sultana nga aggapu iti bit-ang iti laud. Kustuonay ti partakna nga agturong iti yanmi. Idi nakadanon iti yanmi, kalawikiw a kalawikiw ti ipusna sa taul a taul kadakami. Ipatok lattan nga adda kayatna nga ibaga. Ta naipaugalinan dayta a tabas no adda iti ibagana.

“Ania daydiay, Sultana?” Kinunak a pinerreng.

Ngem nagbuelta ketdi a kasla agsubli manen iti naggapuanna. Nagsardeng kalpasan iti lima ngata nga agpa sa nagtaultaul – a kasla kayatna a sumurotkami wenno surotenmi lattan. Nagtinnalliawkami ken Ambot ket sintagari, sinurotmin ni Sultana. Nagtaray a nagpalaud, idinto ta impaspaspasmi met dagiti addangmi.

Kinamangmi ti bit-ang a simrekan ni Sultana. Adda ti nakitami a nakadata ken nakadeppa iti tengnga ti bit-ang a masilnagan iti street light agarup uppat nga agpa ti kaadayona. Ti payabyab ket naipakleb iti agarup sangaagpa iti kaadayona iti lampong nga ubanan. Agkalkalawikiw met ni Sultana sa pagammoan, intugawnan iti sikigan ti nakadata.

“Ni met Amang!” Kinuna ni Ambot, ket timmaraykami nga immasideg.

Minirak a nalaing ti nakadata ken nakadeppa nga amangna. Pumanerper ti urokna, amaya! Napaisemak idi nautobko a nalabit a naggapu daytoy iti punsionan idta amianan. Agadiwara ket ti ingel ti ipugpug-awna nga angot ti sammigel!

“Ania la ket ti laklakayanen, Apo, dina la naidanonen iti balay ti bartekna!” Immisuot pay ni Ambot ti suronna. Urayna la wagwagen dagiti abaga ti nakadata; ngem kas karina, aya, a mariingmo ti nalabes a bartekna a tao? Napaisemak laengen a nangkudkod ti saan met a nagatel a tuktukko.

“Ala, bay-amon a, ania ngarud, no dinan kabaelan iti magna? Awitentan a, nga iyawid, uray ta asideg met.” Inyay-ayok ken ni Ambot. Iniggamak nga impangato ti agsumbangir a saka, ken kiniddakiddayak nga umis-isem iti barito tapno igpilanna met dagiti abaga ni Mang Anton ket iyawidmin iti balayda…

Iti naminsan met nga agsapa ti Sabado iti bulan ti Agosto idi, ken agarup a tallo a lawasen a kanayon nga inaldaw nga agtudo. Dakkelen ti danum iti kali iti amianan ti balay ta sumuso dayta iti karayan iti daya ken agturong iti kataltalonan idta laud. Iti aglawlaw, gumanakgaken dagiti gakong ken tukak iti sardam. Naariwawan dagiti bullfrog iti aldaw ken rabii. Agluludonen dagiti netib a bisukol ken duyaw a golden kuhol nga agsawar met ngata iti pagbiagda. Iti agus ti danum iti kali iti masansan a pakataldiapak iti panagpilaw ken panaglagto ti burekaw wenno ti panagkalasawan ti nagtata a paltat. Isu a napanunotko a mapanakto man gumatang iti karburo no madamdama idiay ili ta usarek manen ti iduldulinko a lampa, ta innakto agsilaw ken agasad no sardam dita kali ta imbag la pammigatan dagiti ubbing ti makalapan. Lalo ket kasla naimemoriansan ni baket ti kanayon nga ipasidana a pammigatanmi. Saanko met ketdi a babalawen ni baket a, ta katabok ngarud iti obra a panagkames iti ruot kadagiti rinaepan, ket isu dayta ti rason a saan a pakatiendaan ni baket iti masida sadiay ili; no ania ti adda a dulin iti repridieretor wenno ania iti magatang a lako iti kantina ni Siding, isun ti ilutona nga idasar, ania ngarud, anus a!

Mammigatkamin ta nakaidasaren ni baket ket mangrugin a sumango dagiti annakmi. Ti langa dagiti annakmi ket masimronda la unay ta nagtitinnalliawda pay ken nagmisuotda a napasarunoan iti kudkod ken biragsot.

“Itlog manen! Ne, maikainnemen nga aldaw daytoyen a pasig nga itlog ti pammigatan! Agsinnublat met laengen ti prito nga itlog ken liningta nga itlog! Awan met la sabali nga ipasidamon, mamang!” Inreklamo ti inaunaan, ni Albert. “Amangan no makaimbentoka pay iti tinuno nga itlog ken pinaksiw nga itlog!” Indayamudom ti inaunaan. Idinto ta umis-isem a nakadumog ni baket, ken di makatimek.

Napakudkodak met iti saan a nagatel a tuktokko ket timpuar ti isemko nga uray la agsaringgayad iti suelo. Saan la gayam a siak iti nakadlaw!

“No umuttotka idiay eskuelaan, agadiwara ti buyok ti agat-itlog! Maamuanda a dagus ti immuttot uray di aguni ti uttot!” Impasaruno ni Junjun nga immisuot. “Isu nga inkapilitan a kanayon a rumuar datao iti siled, ta makapauttot met ti kanayon nga itlog! Kababain payen iti maestrami iti kanayon nga Excuse me, Ma’am, may I go out…”

Nagtapaya met ni Aprilene ket kunana: “Agkapeak laengen, dakayon iti mangan…”

“Ala, ket aganuskayo a, annakko, ta ne, panagtutudo ngarud, saanak a makatienda idiay ili, sa ket isamira pay iti mapan agkames idta rinaepan.” Impalawag ti inada. “Aganusda a, saan kadi, Sultana?” Kinuna ni baket nga umis-isem ken mangtaltaliaw ken ni Sultana a nakatugaw.

Uray no kasano iti panangay-ayo ni baket dagiti tallo nga annakmi a mangan iti pammigat, saanda a kinuti ti memoriado wenno kas iti kuna ti bugtong a babai, inkabesan ti inada ti sidaen a pammigatan. Isu a kape laengen ti sinangoda nga impauneg.

Awan met iti nakadlaw iti ipapanaw ni Sultana. Napananna ngata?

Uray siak a, ket dillawek koma met a, daytoy nga inkabesa ni baket a pammigatan, ngem binay-ak lattan ta di marubroban ti rurod ken simron dagiti ubing iti inada. Nagulimekak lattan nga umis-isem.

Dandanin maibus dagiti ubbing ti in-inutenda a kape, idi napasimadanmi nga agdardaras a dumalagudog ni Sultana ken kinamangna iti ayan ti timba iti babaen ti lababo, sa pagammuan ta nakangngegkami iti nagpalagapag. Nagdardaras a napan kinita ni buridek no ania dayta nga insangpet ni Sultana.

“Nagdakkel a burekaw ti insangpet ni Sultana!” Kinunana a maragsakan a nangarakup iti tengnged ti aso a nakatugaw.

“Sibibiag pay met. Dalusanyo ngaruden ta ibarbakua a pammigatan!” Kinuna ti inaunaan.

“Bugguong ngarud ken sili, sa pespesan iti dalayap ti pagsiwsiwan ta naim-imas!” Kinuna met ni Aprilene.

Kasta ti aramid ni Sultana, agisangpet iti burekaw, paltat wenno alukap no panawen iti panagtutudo. Ipasida met la dagiti ubbing iti aso dagiti dadduma. Iti met kalgaw, pasaray mangisangpet iti billit—tukling wenno pugo wenno ania la ditan. Ngem naynay nga ipasida lattan dagiti ubbing kenkuana

III.

Nasuroken a dua a tawen ti edad ni Sultana, ngem awan iti madlawko nga aso a mangarem kenkuana. Awan iti makadlaw iti biutina? Susme! Saanko nga ammo no apay. Babai, naipakadaywan koma nga arogen dagiti lallaki, umayda armen ngem saan. No adda mairana a sumangbay a lalaki nga aso, pasiaenna met a ngerngeran.

Nakaluklukmeg ngamin ni Sultana, diak pay a madangan ti bukotnan iti kinalukmegna, sa ket panayagen. Siguro a ket natabaannan ti matrisna, isu a saan metten nga agpamaya? Kaykayat met ketdi a, dagiti ubbing nga uray saanen nga aganak. Ngem kaniak la a biang, nasaysayaat met laeng no aganak ta adda pamiian, ta ne, nagadu met ngarud iti mangibilbilinen a no aganak ket addanto kukuada—dagiti dadduma, uray gatangenda iti nangina ti ukenna. Adda payen dagiti mangipauna iti bayad, tapno sigurado a makaalada iti uken, ngem nagkedkedak a mangawat kadagita a naiyupreser. Ti kaso ngamin, saan met ngarud nga aganak wenno agpamanada koma ni Sultana—siguro ngata a, a ket dayta sobra a kinalukmegna iti makagapu a saan nga agpamaya. Pudno ngata a, a natabaannan ti matrisna?

Ay, saanko a maispeling!

Ngem adda rason ti inaunaanmi, ni Albert, a pageellekan ken pagkudkodan iti saan met a nagatel a tuktok dagiti makangngeg.

“Kasano koma nga agpamanada ket no tomboy nga aso!” Irason ni Albert.

Amaya, urayko la naibbatan ti kurkurabek a tinudok a kinalti a bagas ti kamotit wenno camote cue idi damok a mangngeg dayta a balikas ti inaunaak. Naltotanak pay. Adda ketdin tomboy nga aso met? Inrikiarko.

“Apay diyo mapalpaliiw? Mas kaay-ayona a kaangtot dagiti babbai nga aso ngem dagiti lallaki? Pasaray ngerngeranna dagiti lallaki!” Rason latta ti inaunaan.

Ngem babalawek met daytoy nga opinionna, ta kasano koma a maamoan, a ti maysa nga ayup ket maibilang a tomboy wenno bakla?

Aysus, alikuteg la unay ti imahinasion met daytoy nga inaunaak!

“Ala, ni papang, asino aya ti makaammo? No adda bakla ken tomboy iti tao, nalabit nga adda met ngata a, iti ayup. Ket ni Sultana iti maysa a pammaneknek!”

Ngem saanak latta a kumbinsido daytoy nga opinion ti inaunaak. Wen, nalabit nga adda met ngata a, posibilidad ti pattapattana, ngem dakdakkel nga amang ti pammatik a natabaan ni Sultana ti matrisna isu a saanen nga agpamaya.

Nupay kasta, agtultuloy latta nga inkam pakairanudan ti naidumduma a serbisiona. Ken nalawag a pammaneknek a ti aso, ti kangrunaan a gayyem ken mapagtalkan a gayyem.

Kas iti naminsan nga agalas dies ti bigat, adda ti nakatraysikel nga immay nagisursor iti lakona a malaga, ken nakadanon iti paraangan. Ket agsipud ta kalaklakok la unay ti sangapulo ket dua a tonelada a napusi a mais, nasken met a gumatang datao iti naimas a masida. Naimas a sigangen iti kamatis ti malaga ket dagiti dadduma, ituno wenno iprito nga isagsagpaw. Tallo a kilo ti imbagak iti aglako.

Idi naikilonan dagiti sadiwa nga ikan ken naisupot, inyawatna kaniak. Dagusko met nga impakagat ken Sultana ti pamitbitan ti plastik a supot ken binilin nga ipanna iti rabaw ti lamisaan a panganan iti kusina.

Uray la napanganga ti siddaaw ti aglaklako ken ti drayberna ti naimatanganda!

“Saanna a sidaen?” Masmasdaaw ti pamaketenen ngem natayag ketdi ken naraniag ti rupana ta managisem, ken agtayag ngata iti lima a kadapan ken pito a pulgada. Kayumanggi, a nalabit a taga igid ti baybay daytoy.

“Ay, saan. Uray karne. Naipaugalin kenkuana dayta. Saanna a kanen ti banag a saan a maibaga,” impalawagko. “No umisbo wenno tumakki ket sumrek iti CRmi ken isu pay a mismon iti agiplas.”

“Nagmayat metten! Babainsa? Ireserbaandak man met iti anaknanto ta gatangek. Mayat a pangalaan iti taraknen bareng no umala.”

Napaisemak. Adtoy manen ti kanayon a maibaga, ngem saan a pulos a matungtungpal. Ania ngata iti irasonko? Narigat met ngarud iti mangpaay iti rikna wenno mangpaay iti kalikagum ti maysa a tao, ta saan a maymaysa ti aldaw a kunada—a kayatna a sawen, a dumtengto met ti panawen a panagkalikagum: ket no ania iti inaramidmo iti padam a tao, maaramid met kenka. Isu a winenko lattan, a, basta la ketdi aganak. No aganak pay ni Sultana…

IV.

Iti maysa a bigat a pasado alas dies ngatan ti oras, ur-urnosek dagiti botbotelia, lanlandok, latlata, plasplastik, pinitpit a sim ken nagduduma nga urnong iti likudan ti balay. Agbalawak ta linawas nga umay aggatang ni Boy Muslim kadagiti junk ngem makabulanen, di met la umammingawen. Apay itan? Adda met ketdi pasaray maisar-ong a sabali nga aggatang, ngem kaykayatmi a lakoan (kasta met dagiti kapurokan) ni Boy Muslim nga asawa ni Simang—Onesima ti buniagna—a sigud a taga kabangibang a purok, ta naanus, naragsak ken naparato a kasarsarita. Nagaget pay ta no kasta a panagpaparut iti lasona wenno bawang, wenno panagbuburas iti mais, naynay a tangdanak a tumulong, ta isu pay a nayon ti mateggedanna met. Addaanda ken Simang iti lima nga annak, ken agnanaedda iti kabangibang a barangay. Saan a pudno a Muslim ni Boy Muslim, no di ket palayawna laeng, segun ken ni Simang. No ania ti rason a nakaalaanna dayta palayaw, saankon nga inusisa. Nagam-ammoda ken Simang idiay probinsia ti Rizal, a nagpaayan ti immuna a kas katulong iti maysa a kantina. Dita a nabukel ti labistorida.

When speaking of the devil, the devil appears. No asino kano iti pampanunotem, isu ti sumangbay. No maminsan a ket, adda met ngata iti kinapudnona daytoy? Wenno nairanrana laeng? A kas ita, napasangbayko ni Boy Muslim, a kas iti sigud, nakasakay iti top down a traysikelna a paggatgatangna iti junk. Agraraek iti panagpukkawna kaniak.

Napanak a dagus iti sangoanan iti balay tapno ayabak a bunagennan dagiti urnong. Ngem nagbalawak ta saan kano nga aggatang ita, ta nasakit kano unay ti kanigid a dapanna a natudok iti lansa. Agpalpalteg.

“Gatangem man laengen daytoy uken, ‘Nong Ben, ta innak man agpa-doktor. Agpasigak man a, manong.” Kunana ketdi, nga agpakpakaasi.

Idi miraek ti kanigid a sakana, limteg nga agpaysu. Simmangbay a dagus ti asik kenkuana, ket pinerrengko.

“Delikadon. Baka matetanoka. Agpadoktorkan a dagus.”

“Wen, ngarud ‘Nong. Isu a gatangemon daytoy uken. Lima a gasuten a, ta pangkakaasiam kaniak.”

Minirak ti uken: puraw iti panangipapanko, ngem nakadungdungrit daytoy, nagkuttong, a kudilnansa laengen ti nangbungon ti bagina ken arigna dinsa payen makatakder? Ti sugabba a dutdotna ket pagarupek a nagapunan iti adu a timel no dipay ket ampas, a. Ay, diak la agbibisin nga agtaraken iti kastoy nga uken! Amangan no agsakit pay datao iti daig a mangtaraken itoy.

Kinautko ti pitakak ket nangdutdotak iti nabukel a sangaribu a pisos ket inyawatko kenkuana. “Alaem daytoy. Ikaromto laengen, dua a lawas pay ngata, agpaburaksakton iti mais. Umaykanto.”

Pinidutna ti dungrit ken kuttongit nga uken, a dipay makagunayen ti panagkitak, ken pattapattaek a saanen nga umabot iti dua nga aldaw ket matayen daytoy. No marigatan sa payen nga umanges? Ginandatna a yawat kaniak.

“Saanen, alaemon dayta.” Inyatipak. “Agbiag ‘ya dayta ket agngangabiten!” Inkatawak. Kinudkodko ti di met nagatel a tuktokko.

“Napintas a puli daytoy, ‘nong. ‘Su ngarud a sika iti pangtedak…”

Essemmi met ketdi iti maaddaan iti taraken nga aso, nabayagen a kayat dagiti ubbingmi dayta, ngem awan met ita iti pangalaan. Ngem no daytoy a dungrit, kuttongit ken nakasingkawen ti natadem a kumpay ni Patay iti tengngedna iti taraknen, uray awan metten a, iti agtartaraken. Diak pay laeng met agbibisin a, nga agtaraken!

“Alaemon, papang, tapno adda met asotayo…” ni Albert, ti inaunaan, nga adda gayam iti asideg nga agpalpaliiw. Domingo ita, isu nga awan serrekda iti eskuelaan. Dagiti dua a kabsatna ken simmurotda ken baket a napan idiay tiendaan idiay ili.

“Ket no masaksakit ken matmatayen! No madamdama, makureten dayta!”

“Agbiag daytoy, ‘nong, agkakapsut ngata ta dipay nangan…” kinuna ni Boy Muslim.

“Gayam! Iti kapsutnan, dipayen makakaan!” Inggarakgakko. Ngem naklaatak pay iti inaramid ti inaunaan.

“’Mo ta siak iti mangpakan,” kinuna ketdi, innalana ti uken ken ni Boy Muslim ket sigagagren a simrek iti balay. Diak met nakatimek. Kinudkodko ti saan met a nagatel a tuktokko. Ania la ket ti anakkon, aya, agtaraken ketdin iti agngangabiten a matay?

Nagandar manen ti traysikel, ket nagpakadan ni Boy Muslim. Nabatiak la ket ngarud nga agmalmalanga!

Napanko kinita ni Albert no ania ti ar-aramidenna iti aso. Madama a paggasgatasenna ti uken babaen iti panangisawsawna ti paniona iti gatas iti baso sana pespesen iti pinangangana a ngiwat ti uken. Nalab-ay ti isemko a mangkudkudkod ti saan met a nagatel a tuktokko. Ti la ket masarsarakanen, apo!

Simmangpet dagiti agiina. Siraragsakda met ta naaddaandan iti taraken nga aso.

“No mabiag a, dayta!” Inngayemngemko ketdi ti naarunan a busorko. “Uray pupuotenyo ti kunak, saanen a mabigatan dayta, maungkelen!”

Ngem nabagas ti perreng ni baket kaniak, a pinasarunoanna iti ngilangil. A kasla dakkel ti pammabalawna ta diak man a pulos nga ited met ti uray no palpalawpaw koma a suporta kadagiti annakmi. Wen, aya?

“Agbisikletaka a mapan idiay ili, Albert,” kinuna ketdi ti inada. Nagtitinnaliawkami. Ania ngata met ti pampanunoten daytoy a bakbaketan, aya, nakunak iti nakemko. “Gumatangka iti purga idiay farm supply ta purgaenyo dayta, ta sumayaat ti bagina!”

“Dog shampoo ta digosentayo pay ken pulbos a kontra iti timel!” Innayon met ni Aprilene, “Kasta ti aramid ni Ma’am Liza iti asoda a ni Britney!”

Dagiti dua a lallaki iti siraragsak a nagdisnudo a mapan gumatang iti purga, dog shampoo ken kontra timel. Rimmuarak metten, mapanko laeng suknalan ti lasonaak no mabalinen a palayasan. Iti daytoy a situasion, awanen iti pagtaktakderak a kalintegan. Binay-ak lattan ida. Total isuda met iti agtaraken, saan? Ken wen, nalabit a husto a, ni baket, a nasken nga ited ti suporta kadagiti aramid dagiti annak.

Ngem idi nakaawidak, nadatngak manen dagiti agiina nga agpipinnapilit no ania ti ipanaganda iti uken. Pati pay dayta a banag, dida agkikinnaawatan? Napakudkodak manen iti saan met a nagatel a tuktokko. Ita laeng a naamoak a babai gayam ti uken.

Ti inaunaan, ni Albert, Christina ti irengrengrengna nga ipanagan ta inadawna kano dayta manipud iti nalatak a singer Christina Aguillera. Ni Aprilene, J-Lo met ti kayatna, manipud kano dayta ken ni kumakanta-artista a Jennifer Lopez. Ti buridek, Princess ti ipappapilitna ta isu kano ti prinsesa iti pamiliami. Aysus, ambisyoso met dagitoy nga ubbing, nakudkodko manen ti saan met nga aggagatel a tuktukko. Mabusorak man!

“Tapno awan iti riri, bay-anyon ta ni papangyo iti mangted iti naganna,” kinuna ti inada nga umis-isem. Pinasarunoan met dagiti tallo nga annakmi.

Didak man iramraman iti kalokoanyo, kunak koma nga idil-ag ngem amangan no ingilangilto manen ni baket a diak pay maited met ti suportak iti sangkabassit a pagragsakan dagiti annakmi. Agparparangen a siak ti kill joy wenno kontrabida. Madi a. Ala, wen, ited ti suporta kadagiti annak, ania ngarud.

“’Tay kiut a nagan, papang, a!” kinuna ni Aprilene, nga immarakop pay kaniak.

Ket amin a mata, naiturong kaniak. Agur-urayda iti sawek.

“Naggapu ken ni Boy Muslim dayta. Ti pangulo dagiti Muslim ket sultan, ngem babai met dayta a kunayo, di mabalin a…” Ket nakalablab-ay ti sanapsapko.

“Di Sultana, ta babai!” Inyagaw ni Aprilene.

Ket inayunanda amin dayta a proponer a nagan ti aso. Ket naayatan dagiti ubbing a nangpanagan iti Sultana. Lalo idi innala ti inada ti uken, intag-ayna ken kunana nga inyikkis: “Sultana!” Ket nagtitipat dagiti ubbing iti di mailadawan a ragsakda.

Nagduaak pay iti nangkudkod iti di met nagatel a tuktokko, ngem nairayoakon kadakuada ta umis-isemak metten.

KASTA TI pannakabuniag ni Sultana…@

“White Lady!  White Lady!” my younger sister Christine cried, pointing to an outcropping of rock near the creek outside the gate of our house.

I looked at the place she was pointing at and could not see anything except for the nearby plants swaying with the wind.  Then I looked at my sister and was shocked upon seeing her eyelids closed.  She was still in slumber.

For a split second, I thought she was really looking at something.  But then, I remembered her doing that many times in the past—sleeptalking and even sleepwalking (I even looked this up in the Medical Guide which referred to it as “somnambulism”—something to do with the “subconscious”).

Yes, my sister had been doing this since she was five years old.  I was seven then and already had a vivid image of her talking in her sleep and then walking towards our little metal bridge over the creek.

We, in the family, ignored her sleeptalking and once, when she was sleepwalking, we followed her just to satisfy our curiosity, and also to keep her safe.  When she reached the old metal bridge, she stopped, as if she sensed that her predicament was dangerous (although the creek is just a half feet deep).  She just stopped there for about five minutes and then, my father carried her back to our house.  She continued sleeping.

That was a long time ago.  For a few years, she stopped sleepwalking.  She just did a little sleeptalking once in a while.  We completely ignored all the nonsense things she said.

But then, when she was already about 14 years old, I witnessed another bout of her hallucinations.  That was a few hours after we have played amongst the big rocks and trees in our backyard.  While sleeping, she suddenly thrashed around, shouted something unintelligible and exhibited rapid eye movement (REM).  My parents held her down and touched her burning forehead and neck.  She had a very high fever.

Because my parents grew up in the province, they thought first of bringing my sister to the “albularyo” (“herb man”, “old-fashioned doctor” or “quack doctor”).  The “albularyo” recited something like a prayer and used a lot of “old-fashioned” materials in his ritual.  He finally concluded that Christine was well-liked by the supernatural beings like the dwarfs which are plentiful in our yard because of the big rocks and trees around.  He added that dwarfs like girls who are fair-complexioned and have long, black hair, which my sister had.

The next day, her fever was gone.  All along, my parents thought that that was because of the ritual done to her.  They never thought of the medicines they asked her to swallow.

A few years after, the incident was repeated.  Christine was sleeping and suddenly shouted my name and pointed to me the same rock.  “Tikbalang!” (“horse-demon” or half-horse, half-man being).  I glanced at the rock and saw nothing.

“Nawala and tikbalang!  May puting kabayo na!  Ang ganda!” (“The horse-demon” is gone!  There’s a white horse now!  So beautiful!”)

I said, “Oh, my God!”  There was still nothing there.  And my sister was hallucinating again because of high fever.  I felt fear then, as I have felt many times in the past every time she did that.

I did not know what to think of anymore.  I have experienced high fever many times but I never hallucinated.  I never pointed at supernatural beings.  Same with my older sister and brother.

But then, my parents, having experienced this many times, brought Christine to the “albularyo” (the son of the first “albularyo” who died a few years back) who said, after his ritual, that my sister accidentally hurt a “bad dwarf”.  He even showed my parents a basin of water with candle droplets which formed the shape of a dwarf under a certain tree in our neighbor’s yard.  Creepy and frightening, but that time, we all believed him.  He chanted something and asked the “spirit” to get away from my sister, who, at that time, was already awake but still yelling because of a stomachache.

Her complaints did not stop even after the ritual.  She was still yelling in pain so my parents rushed her to the nearby hospital.  Lucky for all of us that they did it.  Christine was already suffering from hepatitis-A (liver inflammation) and mild ulcer.  She was out of the hospital in a week and never experienced hallucinations again.  After all, she is already in her 20s and has already experienced being confined in a hospital many times since childhood.

All those times they have rushed her to the “albularyo” and then to the hospital, I had cried a lot.  My sister and I were very close as we have grown up together and had the same room since we were children.  I felt afraid every time she experienced those things.  But then, love is mightier than fear.  After all, we do not believe in the other “supernatural beings” anymore, just the Lord.  And my faith in the Lord has always helped me face the “downs” of life.